• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

مصلحت در دعا

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: دعا، مصلحت، استجابت دعا، اصرار در دعا.

پرسش: در آیات قرآن و احادیث آمده که خواسته خود را از خدا بخواهید تا آن را برآورده کند.از طرفی گفته می‌شود هیچ وقت چیزی را به زور از خدا نخواهید، شاید به صلاحتان نباشد. از کجا بدانیم که چیزی که برایش دعا می‌کنیم، به صلاح ما هست یا نه؟

پاسخ: به استناد آیات و روایات، دعا از امور عبادی است و از احکام، شرایط، آداب خاصی برخوردار است؛ از جمله احکام دعا این است که انسان از خدا چیزی را بخواهد که حرام نباشد یا به ضرر دیگران نباشد و یا... . هم‌چنین دعایی که در روایات و آیات، سفارش فراوان به آن شده، دعا و درخواست درباره حاجات و حوایج معنوی است.مانند درخواست توفیق برای اطاعت اوامر الهی و ترک محرمات، و دعا برای جامعه اسلامی و مؤمنان و... . بنابراین اگرچه آموزه‌های دینی به ما می‌گوید در امور کوچک و بزرگ دعا کنیم و در دعا اصرار و پی‌گیری داشته باشیم، ولی برای تشخیص صلاح و مصلحت در دعا باید، به این نکته توجه کرد که دعا نیز امری قانونمند است؛ لذا نباید با قوانین تشریعی و تکوینی پروردگار در تعارض باشد. علاوه در حصول نتیجه هم نباید شتاب کرد و باید استجابت را از جهت زمان به خدا واگذار نمود، تا آنچه مصلحت است؛ عمل نماید.



همان‌گونه که مستحضرید، دعا یکی از کارهای عبادی است که در لسان آیات و روایات فراوان به آن سفارش شده است؛ چنان‌که خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:

«وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونی‌ اَسْتَجِبْ لَکُمْ اِنَّ الَّذینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتی‌ سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرین»؛ پروردگار شما گفته است: «مرا بخوانید تا (دعای) شما را بپذیرم! کسانی که از عبادت من تکبر می‌ورزند، به‌زودی با ذلت وارد دوزخ می‌شوند!». ‌


در آیه فوق علاوه بر این‌که دعا از جنبه مقدمی و برای رسیدن به مقصود و حاجت، مورد توجه قرار گرفته است (ادْعُونی‌ اَسْتَجِبْ لَکُمْ)، از جنبه ذی‌المقدمی نیز لحاظ شده است (اِنَّ الَّذینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتی‌ سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرین).

یعنی دعا هم طلب است و هم مطلوب (چه مستجاب شود و چه نشود، مطلوب است)، هم وسیله است و هم غایت، هم مقدمه است و هم نتیجه و هدف؛ و سرّ اصرار و تأکید روایات هم در همین نکته نهفته است.
[۲] مطهری، مرتضی، بیست گفتار، ص۲۲۶-۲۳۷.



از امام باقر (علیه‌السلام) سؤال شد کدام عبادت بهتر است؟ فرمودند: چیزی نزد خدای عزوجل بهتر از این نیست که از او درخواست شود و از آنچه نزد اوست، خواسته شود و کسی نزد خدای عزوجل مبغوض‌تر نیست از آن کس که از عبادت او تکبر ورزد (سرپیچی کند) و آن‌چه نزد اوست، درخواست نکند.
[۳] کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۴، ص۲۱۰، ح۲.



هم‌چنین در روایات آمده که هیچ حاجت کوچکی را به جهت کوچک بودنش رها نکنید؛ زیرا آن کس که حاجات کوچک به دست اوست، همان کسی است که حاجات بزرگ در اختیار اوست.
[۴] کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۴، ص۲۱۲، ح۶.


۴.۱ - حدیثی از امام صادق

امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمودند: خداوند دوست ندارد که مردم در انجام حاجات به هم‌دیگر اصرار کنند؛ ولی برای خود آن را دوست دارد.
[۵] کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۴، ص۲۲۴، ح۲.



حال که دعا از عبادات است، قطعاً دارای مصلحت و به صلاح دعاکننده است؛ اما باید به این نکته توجه داشت که دعا نیز مانند دیگر عبادات دارای احکام، آداب و شرایط است. اگر دعایی دارای شرایط و آداب بود، یقیناً اجابت را به دنبال دارد و اگر به اجابت مقرون نبود، بدیهی است که موانع استجابت دعا، نظیر عدم خلوص نیت، نفاق، غذای حرام، ترک صدقه و انفاق در راه خدا و... . مانع از استجابت آن شده است.

به عبارت دیگر، دعا و درخواست از درگاه خداوند، هرچند سبب می‌شود که انسان به بعضی خواسته‌های خود نایل شود؛ اما به معنای آن نیست که هر خواسته‌ای با دعا و توسل برآورده گردد؛ بلکه دعا نیز امری قانونمند است و شرایط و موانعی دارد.


دعا شرایطی درد که عبارت‌اند از:

۶.۱ - اخلاص در نیت

باید با کمال اعتقاد و اخلاص در نیت صورت بگیرد؛ چراکه عطایای الهی به ‌اندازه نیت خالصانه، سرازیر می‌شود.

۶.۱.۱ - حدیثی از امام علی

حضرت علی (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «بخشش الهی به‌اندازه [اخلاص در] نیت است». (البته ممکن است این جمله حضرت علی (علیه‌السلام) به گونه دیگری نیز معنا شود یعنی مراد حضرت این باشد که «بخشش الهی به‌ اندازه خود نیت است، اگر چیزهای کوچک را از خدا طلب کردی، همان به تو داده می‌شود و اگر امور با ارزش و مهم را خواستی، به همان می‌رسی؛ پس بهتر است که انسان همت بالایی داشته باشد).

۶.۲ - معقول بودن دعا

خواسته و حاجت انسان باید معقول و مشروع باشد؛ یعنی از جهت تشریعی، دعاکننده نباید چیزی را از خداوند طلب کند که در آن انجام حرام یا ترک واجبی باشد؛ مثل دعا برای دوری و ترک ارحام؛ در حالی که صله رحم واجب است و... .

۶.۳ - دعا و اسباب طبیعی

دعا باید در کنار به کارگیری اسباب و عوامل طبیعی باشد؛ یعنی دعاکننده باید به قوانین تکوینی خداوند توجه داشته باشد؛ زیرا از جهت تکوینی و طبیعی گاه استجابت دعای کسی غیر ممکن یا خارج از سنن الهی است و یا باید برای استجابت، مقدماتی را طی کند و مقدمات مادی و فرا مادی استجابت دعایش را فراهم نماید؛ مثلاً مردی که در خانه خود نشسته و می‌گوید: خدایا‌! به من روزی بده، از جانب خدا خطاب می‌شود: آیا به تو دستور ندادم که به جست‌و‌جوی روزی بروی؟

۶.۴ - ایمان و عمل صالح

از شرایط بسیار مهم و مؤثر در استجابت دعا و توسل، ایمان و عمل صالح است. طبیعی است، کسی که پیمان خویش را در برابر خداوند شکسته است، نباید انتظار داشته باشد هر خواسته‌ای را به سرعت اجابت یافته ببیند.

۶.۵ - فرا نرسیدن زمان اجابت دعا

گاهی زمان مناسب برای تحقق مطلوب و خواسته شخص فرا نرسیده است. در چنین حالتی با طول کشیدن زمان اجابت، در شخص حالت انابه و تضرع به درگاه الهی ایجاد می‌شود و رابطه معنوی‌اش با خدا طول می‌کشد و در نتیجه ارتباط او با خدا محکم‌تر می‌شود.


در حقیقت، خود توفیق بر دعا و توسل، اوج عبودیت و بندگی و نشانه لطف و عنایت حضرت حق به انسان است و الطاف و رحمت‌های بزرگ‌تری را به دنبال دارد.


گاهی برآورده شدن حاجت شخص، به مصلحت و نفع وی نیست و صلاح او در عدم استجابت آن است: «بسا چیزی را خوش نمی‌دارید و حال آن‌که برای شما خوب است و بسا چیزی را دوست می‌دارید و حال آن‌که برای شما بد است، خدا می‌داند و شما نمی‌دانید».
در چنین حالتی به ظاهر حاجت شخص برآورده نمی‌شود؛ اما این به نفع و صلاح اوست و در واقع دعای او ـ که در خواست خیر و مصلحت خود است ـ به گونه‌ای پنهان و نا آشکار برآورده می‌شود.
در هر صورت خداوند، به جهت دعا و توسل انسان، اجر عظیمی به او عطا می‌کند و وی از نعمت ارتباط و تقرب به خدا بهره‌مند می‌شود.
پس هیچ‌گاه باب رحمت الهی به سوی کسی بسته نیست.چه حاجتش برآورده شود و چه بنا بر مصلحت شخص، در ظاهر برآورده نشود؛ چراکه این‌گونه دعاها در واقع اجابت پنهانی دارد. (در آیات و روایات بر استجابت قطعی دعاها تأکید شده و آمده که هیچ بنده‌ای دست به درگاه خدا نگشاید، مگر این‌که خدای متعال شرم کند که آن را باز گرداند، تا این‌که از فضل و رحمت خود بر آن قرار دهد.)
[۹] کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۴، ص۲۱۸، ح۲.
از طرفی خود دعا و توسل انسان، لبیک و اجابت الهی است.
[۱۰] روحانی، سید محمدکاظم، شفاعت و توسل، ص۵۱-۶۹.



نتیجه‌ای که از مباحث بالا می‌توان گرفت، بدین قرار است:

۹.۱ - زمان وقوع استجابت

اگرچه در آداب دعا سفارش شده که بر خواسته خود اصرار کنید، ولی در حصول نتیجه نباید شتاب و عجله کرد، باید زمان وقوع استجابت را به خدای حکیم واگذار کرد و به فعل او راضی بود. شاید استجابت سریع دعا، به صلاح دعاکننده نباشد یا به طور کلی آن‌چه خواسته شده، به صلاح دعاکننده نبوده که در این صورت یا جای‌گزین خواهد شد و یا در قیامت به نحو بالاتری به بنده خواهد رسید. ولی با وجود شرایط دعا، استجابت قطعی است.(در روایت آمده که وقتی ثواب و پاداش بنده‌ای که در دنیا دعا کرده بود و مستجاب نشده بود، در آخرت به او داده می‌شود و او کثرت آن پاداش را می‌بیند. آرزو می‌کند که ‌ای کاش هیچ دعایی در دنیا برای او مستجاب نمی‌شد!).
[۱۱] کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۳، ص۲۴۶، ح۹.


۹.۲ - مخالف نبودن با قوانین

آن‌چه از ما خواسته شده، دعا کردن است و طبیعی است که انسان به صلاح خود دعا می‌کند؛ اما نباید این دعا با شرایط و آداب گفته‌شده، منافات داشته باشد که بدیهی است از این منظر، دعایی که فاقد شرایط است، مثلاً مخالف قوانین تکوین و تشریع است، فاقد مصلحت نیز می‌باشد؛ ولی ممکن است دعایی از دیدگاه ما دارای مصلحت باشد و مخالفتی با عقل و شرع نداشته باشد، اما استجابت آن به صلاح ما نباشد؛ پس تشخیص نهایی این‌که استجابت آن به صلاح ماست یا نه، بر عهده خداست نه بنده؛ زیرا احاطه دقیق به همه مصالح، فرع بر علم بی‌پایان است که در اختیار بندگان نیست.

۹.۳ - اصرار در اجابت دعا

از آن‌چه بیان گشت، روشن خواهد شد که متن موجود در سؤال «هیچ وقت چیزی را به زور از خدا نخواهید، شاید به صلاحتان نباشد»، نیازمند به اصلاح و توضیح است؛ زیرا اگر شما با رعایت آداب و شرایط دعا کردید و به نظر خودتان منافاتی با قوانین تکوین و تشریع نداشت و به صلاح دنیا و آخرتتان بود، باید اصرار نمایید و به صرف این‌که شاید به صلاح من نباشد، نباید از اصرار دست بردارید؛ اما اگر با این حال مستجاب نشد، باید گفت که حتماً مصلحتی غیر از آن‌چه من فکر می‌کردم در کار بوده است و باید ادب را رعایت کرد. به هر حال ما وظیفه داریم که براساس عقل و فهم خود، حکم کنیم و خدا براساس دانایی خود، یعنی اگر ما تشخیص دادیم که به صلاحمان است، اصرار می‌کنیم، و همین اصرار خود به صلاح ماست و موجب می‌شود ارتباط ما با خدا قوی‌تر شود؛ یعنی از جنبه مقدمی ممکن است به صلاح ما نباشد؛ اما از جنبه ذی‌المقدمی در هر حال به صلاح ماست.


۱. غافر/سوره۴۰، آیه۶۰.    
۲. مطهری، مرتضی، بیست گفتار، ص۲۲۶-۲۳۷.
۳. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۴، ص۲۱۰، ح۲.
۴. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۴، ص۲۱۲، ح۶.
۵. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۴، ص۲۲۴، ح۲.
۶. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۰، ص۱۵۲.    
۷. امام علی (علیه‌السلام)، نهج البلاغه، ص۶۳۰، نامه ۳۱.    
۸. بقره/سوره۲، آیه۲۶۱.    
۹. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۴، ص۲۱۸، ح۲.
۱۰. روحانی، سید محمدکاظم، شفاعت و توسل، ص۵۱-۶۹.
۱۱. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۳، ص۲۴۶، ح۹.



پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «مصلحت در دعا»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۶/۱۷.    



جعبه ابزار