فراموشی و به یادآوری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: فراموشی، یادسپاری، یادآوری.
پرسش: «فراموشی» و «به یادآوری» حقیقتاً چه‌گونه است؟ یعنی مکانیزم سازوکار یادسپاری مناسب و جلوگیری از فراموشی مطالب چیست؟
پاسخ:
این سؤال به روان‌شناسی حافظه و مکانیزم یادسپاری و
فراموشی مربوط می‌شود. به‌طور‌کلی همه یادگیری‌های ما با حافظه سروکار دارد. در حافظه تمام تجربه‌های
زندگی، اطلاعات آموخته‌شده و
اندیشه و تفکرات انسان بایگانی می‌شود.
یادسپاری و یادآوری در واقع کنش مطلوب
حافظه است؛ یعنی اگر حافظه خوب کار کند و فرآیند آن به طور صحیح اجرا شود، نتیجه‌اش
یادگیری و یادآوری است و فرد می‌تواند مطالب را خوب یاد بگیرد؛ اما فراموشی نشان‌دهنده کارکرد ناسالم و سازوکار معیوب حافظه محسوب می‌شود.
برای تبیین حافظه دیدگاه‌های مختلف وجود دارد. در یکی از مشهورترین دیدگاه‌ها که به نظریه حافظه سه‌گانه معروف است، عقیده بر این است که محرک‌ها یا درون‌دادها از زمانی که توسط گیرنده‌های حسی دریافت می‌شوند، تا زمانی که به صورت یادگیری درمی‌آیند، از سه حافظه نسبتاً مستقل گذر می‌کنند.
محرک‌های اطلاعات ابتدا وارد حافظه حسی می‌شوند.
حافظه حسی جایی است که وقتی فرد مطلبی را متوجه می‌شود، بدون دقت از آن می‌گذرد و در حافظه اثر خاصی نمی‌ماند و در کم‌تر از یک یا دو ثانیه فراموش می‌گردد.
پس از حافظه حسی،
حافظه کوتاه‌مدت است. اگر فرد به مطلبی توجه کند و آن را بشناسد، حداکثر تا ۳۰ ثانیه در حافظه کوتاه‌مدت باقی می‌ماند. گنجایش حافظه کوتاه‌مدت محدود است و ۲ + یا ـ ۷ ماده را در خود جای می‌دهد. در حافظه کوتاه‌مدت اگر اطلاعات، تکرار و مرور شوند و با اطلاعاتی که قبلاً آموخته شده، مرتبط گردد، به حافظه بلندمدت انتقال می‌یابد.
این آخرین مرحله حافظه است که وقتی اطلاعات از طریق تکرار و تمرین بدان انتقال یافتند،
یادگیری کامل می‌شود. این حافظه از نظر گنجایش نامحدود و از نظر مدت زمان نگهداری نیز اطلاعات را برای مدت‌های طولانی در خود نگه می‌دارد.
فراموشی به معنای دقیق آن نقطه مقابل یادگیری است. بنابراین تبیین فراموشی از نظر علمی آن است که مطالب و موضوعات را اصلاً یاد نگرفته‌ایم یا درست یاد نگرفته‌ایم. پس فراموشی دو علت کلی دارد:
برخی اطلاعات در مسیر انتقال از حافظه حسی به حافظه کوتاه‌مدت و از آن‌جا به
حافظه بلندمدت، یعنی قبل از آن که یادگیری حاصل شود، حذف شده است.
براساس تحقیقات انجام‌شده، آن‌چه وارد حافظه بلندمدت شده، هیچ‌گاه از آن محو نمی‌گردد؛ هرچند ممکن است به عللی دور از دسترس ما باشد و نتوانیم در مواقع لازم از انبار حافظه بیرون آوریم. عدم دست‌رسی به اطلاعات که اصطلاحاً فراموشی گفته می‌شود، به یکی از دو علت زیر است:
علت این‌که ما پاره‌ای از اطلاعات قبلاً آموخته‌شده را نمی‌توانیم به یاد آوریم این است که ما در بازیابی آن‌ها ناتوانیم، و الّا مطالب در حافظه ما موجود هستند. این حالت درست مانند پرونده‌ای است که در بایگانی
ذهن موجود است؛ اما ما شماره آن را در دست نداریم. یا وقتی در جست‌وجوی کتابی در کتاب‌خانه بزرگ هستیم، اگر ندانیم
کتاب موردنظر، با چه رمزی و در کجا قرار داده شده، نمی‌توانیم آن را پیدا کنیم.
علت دیگر که برخی اطلاعات را نمی‌توانیم به یاد آوریم این است که اطلاعات یاد گرفته‌شده با هم تداخل کرده و در هم مخلوط می‌شوند. بعضی اوقات اطلاعات تازه یاد گرفته‌شده با اطلاعاتی که از قبل آموخته‌ایم، تداخل می‌کنند و مانع یادآوری آن‌ها می‌شوند که از آن به «تداخل پس‌گستر» تعبیر می‌شود و گاه نیز برعکس؛ یعنی اطلاعاتی که قبلاً آموخته شده سبب می‌شود که نتوانیم اطلاعات تازه‌آموخته‌شده را به یاد آوریم که اصطلاحاً «تداخل پیش‌گستر» نامیده می‌شود.
روش‌های مؤثر در
تقویت حافظه و پیش‌گیری از فراموشی، عبارت‌اند از:
عامل فراموشی در مرحله حافظه حسی عدم توجه نسبت به موضوع است بنابراین سعی کنیم کلیه عواملی را که می‌تواند مخلّ به توجه کامل بر موضوع باشد، از بین ببریم. مخصوصاً از
مطالعه موضوع‌های مشابه به دنبال هم خودداری کنیم. هیچ‌وقت برای دو
امتحان در یک
روز مطالعه نکنیم؛ چون مطالب در یک‌دیگر تداخل می‌کنند. عوامل مزاحم را از محیط و ذهن خود حذف کنیم. گاه می‌شود که در هنگام مطالعه،
اندیشه نامربوطی ذهن ما را به خود مشغول می‌کند؛ در‌حالی‌که چشمان ما کماکان بر روی کلمات به پیش می‌رود، اما حواس ما به جای دیگر است. ناگهان به خود می‌آییم و می‌بینیم که دو، سه صفحه را همین‌طوری خوانده‌ایم. توجه باعث می‌شود که یادگیری به‌خوبی صورت بگیرد و مطالب از حافظه حسی و کوتاه‌مدت، وارد حافظه دراز‌مدت گردد.
یکی از روش‌های مؤثر در تقویت حافظه و یادگیری مفید، سازمان‌دهی مطالب است. پژوهش‌ها حاکی از آن است که هر اندازه اندوخته‌های حافظه را بیش‌تر سازمان دهیم، به همان اندازه بازیابی و یادآوری آن‌ها آسان‌تر خواهد شد.
در بحث یادگیری امور تصویری زودتر آموخته می‌شوند. به همین دلیل افراد مکان‌ها و فیلم‌ها را زودتر یاد می‌گیرند و بعداً به‌راحتی بازیابی می‌کنند. بنابراین اگر کسی بتواند مطالب درسی را به صورت تصویر درآورد، سرعت یادگیری آن‌ها را بیش‌تر می‌کند؛ به عنوان مثال مطالب را به صورت نمودار و جدول درآورد. یا مکان‌های آشنا را در ذهن مجسم کند و بعد هر مطلبی را در یک جا قرار دهد؛ مثلاً هر مطلبی را در یک ضلع یک طاقچه قرار دهد. در زمان یادآوری مطالب هرگاه طاقچه را در ذهن مجسم کند، مطالبی که در هر سمت آن وجود دارد نیز، به خاطر می‌آورد.
مطالب هرچه تکرار شوند، بهتر یاد گرفته می‌شوند. در نتیجه در زمان یادآوری نیز زودتر به خاطر می‌آیند.
هرچه ذهن بیش‌تر با مطلب درگیر باشد، بهتر آن را یاد می‌گیرد و زودتر به یاد می‌آورد.
تفکر درباره مطالب آموخته‌شده، عمق پردازش آن‌ها را افزایش می‌دهد. چنین مطالبی زودتر به خاطر می‌آیند.
هرچه ذهن انسان در مورد یک مطلب کنجکاو باشد، برای یادگیری آن مشتاق و آماده است. در نتیجه پس از یادگیری زود آن را فراموش نمی‌کند؛ به عنوان مثال اگر شما مدت‌ها سؤالی در ذهن دارید و همواره دنبال جواب آن می‌گردید، زمانی که جواب آن را می‌یابید، با یک بار خواندن آن را می‌آموزید و به‌راحتی هم فراموش نمی‌کنید.
هر مطلبی که هم شنیده شود، هم گفته شود و هم خوانده شود و هم نوشته شود، بهتر یاد گرفته می‌شود و به
ذهن می‌ماند و بعداً هم به‌راحتی فراموش نمی‌شود.
یاد گرفتن چند کلمه بدون معنا بسیار دشوارتر از جملات معنادار پر محتوا است. لذا هرچه
انسان بیش‌تر به معانی مطالب و محتوایی آن‌ها دقت کند و به مطالب معنا بدهد، بهتر یاد می‌گیرد تا حفظ طوطی‌وار یا تکرار بدون دقت.
روش پس‌ختام یک روش مطالعه است که در آن چند خصوصیت که در بالا مطرح شد، لحاظ شده است.
در این روش سازمان‌دهی مطالب، عمق پردازش، ایجاد حس
کنجکاوی، چند رسانه‌ای کردن، معنادار کردن و مرور مطالب در نظر گرفته شده است؛ لذا هر کسی به این روش مطالب را مطالعه کند خوب یاد می‌گیرد و به راحتی فراموش نمی‌کند. روش پس‌ختام شش مرحله دارد: پیش‌خوانی، سؤال کردن، خواندن، تفکر، از حفظ خواندن و مرور. در بخش‌های دیگر این مجموعه این بخش‌ها به تفصیل توضیح داده شده است.
۱. جیمر وینلند، چگونه حافظه خود را تقویت کنیم، ترجمه: شمس‌الدین زرین‌کلک، انتشارات مروارید.
۲. آلن مامفورد، یادگیری مؤثر، ترجمه: ایرج صفا، نشر ایزایران، ۱۳۸۰ ش.
۳. ثروت هروت‌آبادی، حافظه برتر، انتشارات سالمی، ۱۳۸۱ ش.
۴. حافظه در روان‌شناسی، هاری لورین، ترجمه: مشفق همدانی، بنگاه مطبوعاتی صفی‌علی شاه.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «فراموشی و به یادآوری»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۲/۱۶.
