غسل یاران امام حسین در نبود آب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: معصومین،
عاشورا،
امام حسین.
پرسش: چگونه امام حسین (علیه‌السّلام) و یاران آن حضرت روز عاشورا، با کمبود آب،
غسل کردند؟
پاسخ: احتمال اول: امام (علیه‌السّلام) و یاران امام
یقین به
شهادت داشتند و خود را برای شهادت آماده کرده بودند. بنابر این امام خواستند این شهادت به زیباترین صورت ظاهری و باطنی محقق شود و قداست و پاکی در جزئی‌ترین بخش آن نیز موج بزند. و می‌دانیم غسل هم پاکی و تمیزی ظاهری است و هم زمینه پاکی باطنی و معنوی را ایجاد می‌کند. در ضمن باید توجه داشت (بر خلاف عادت ما) غسل کردن نیاز به صرف آب فراوان ندارد، بلکه با آب بسیار مختصر هم می‌توان غسل نمود. احتمال دوم: محاصره و سخت گیری دشمن در زمینه آب، و گرمای هوا، با گذشت زمان شدیدتر می‌شده است؛ پس می‌توان گفت زمانی که امام
امر به غسل، نظافت و شست و شو داده‌اند امکان فراهم کردن آب به هر ترتیبی وجود داشته و بعد از این که محدودیت و اعمال فشار دشمن بیشتر و گرمای هوا شدیدتر شده کاروان امام در بعد از ظهر با تشنگی شدید مواجه شده باشد. احتمال سوم: احتمال می‌رود آبهایی که برای غسل استفاده می‌شد از آبهای غیر قابل شرب بوده است.
در منابع تاریخی، در شرح وقایع
روز عاشورا، پس از ذکر این مطلب که
امام حسین (علیه‌السّلام) نماز صبح را با اصحاب اقامه و آرایش سپاه را تعیین فرمودند، این گونه آمده است" : امر فضرب له فسطاط، ثم امر بمسک فمیث فی جفنة، ثم دخل الحسین فاستعمل النورة و"...
که نشان می‌دهد امام دستور دادند تا خیمه‌ای برپا کنند و مقداری وسایل نظافت بیاورند و آن را در ظرفی قرار دهند، سپس وارد آن خیظمه شدند و برای ازاله موهای زائد، "
نوره" استعمال کردند. آنچنان که در ادامه مطلب آمده است، دو تن از اصحاب ایشان برای زودتر وارد شدن به این خیمه بعد از امام با هم رقابت می‌کردند (... وقف عبدالرحمن بن عبدربه و بریر بن حضیرالهمدانی علی باب الفسطاط و ازدحما ایهما یطلی بعده...) و بعد از بیرون آمدن امام، وارد خیمه تنظیف می‌شوند (فلما فرغ الحسین دخلا ...)
عده‌ای با
سعه صدر، در تعابیر خود می‌گویند
امام،
غسل شهادت کردند، البته می‌دانیم که غسل شهادت به نوره احتیاج ندارد.
می‌توان دلیل این
تنظیف را از مکالمه
عبدالرحمن بن عبدربه و
بریر بن حضیرالهمدانی استنباط نمود. (بریر یهازل عبدالرحمن فقال له: و الله ما هذه بساعة باطل. فقال بریر: و الله ان قومی لقد علموا انی ما احببت الباطل شابا و لا کهلا و لکنی مستبشر بما نحن لاقون، والله ما بیننا و بین الحورالعین الا ان یمیل هؤلاء علینا باسیافهم).
بریر با عبدالرحمن بذله گویی می‌کرد. عبدالرحمن به وی گفت: اینک وقت هزل نیست. بریر گفت: به خدا که قوم من می‌دانند، در جوانی و در پیری یاوه گویی را دوست نمی‌داشته‌ام. اما از آنچه در پیش دارم و بدان بشارت یافتم خوشحالم. به خدا سوگند که فاصله بین ما با زنان فراخ چشم سپید پوست بهشتی به اندازه‌ای است که اینان (لشکریان
عمر بن سعد ) شمشیرهای خود را بر ما فرود آورند.
به هر حال علت زیاد مهم نیست و به خود امام (علیه‌السّلام) و اصحاب مربوط است. آنچه سوال برانگیز است تناقض موجود بین داستان‌هایی است که در مراسم سوگواری امام حسین (علیه‌السّلام) در باب موضوع کم آبی درخیمه امام (علیه‌السّلام) شنیده می‌شوند با آنچه تاریخ ذکر می‌کند.
عبارات فوق را از جلد سوم "
الکامل فی التاریخ "، (چاپ بیروت ۱۹۸۷ دارالکتب العلمیه)، اثر «
ابن الاثیرالجزری » (متوفی ۶۳۰ ه. ق)، صفحه ۴۱۸ نقل کرده‌ام.
برخی از منابعی که این داستان را ذکر کرده‌اند عبارتند از :
-
مقتل الحسین و جلد پنجم طبقات از آثار
واقدی .
-
تاریخ الطبری،
محمد بن جریر الطبری (۳۱۰-۲۲۴ ه. ق)، جلد پنجم، ص ۴۲۲-۴۲۳، چاپ دوم، قاهره ۱۹۶۷ – دارالمعارف.
-
البدایة و النهایة،
ابن کثیر (۷۷۴-۷۰۱ ه. ق)، جلد یازدهم، ص۵۳۴، چاپ اول دارهجر – ۱۹۹۸.
-
سیره معصومان، سید
محسن امین جبل عاملی، ترجمه علی حجتی کرمانی، جلد چهارم، ص۱۵۲. و غیره
با توجه به آنچه گذشت، می‌بینیم که بحران آب حداقل تا صبح روز عاشورا وجود نداشته است و از ذخیره کافی برخوردار بوده‌اند که امام (علیه‌السّلام) به همراه حداقل دو تن از اصحاب، به تنظیف پرداخته‌اند. مسلما اگر وضعیت به گونه‌ای بود که احتمال می‌دادند با معضل بی آبی، آنچنان که در مجالس می‌شنویم، روبرو خواهند شد، آب را ذخیره می‌کردند تا کودکان از تشنگی بی تاب نشوند.
این تناقض را چگونه توضیح دهیم؟
در بررسی روایات تاریخی مربوط به تشنگی اصحاب و اهل بیت امام حسین (علیه‌السّلام) و روایاتی که خبر از
غسل و
وضو و شست و شوی امام و اصحابش در صبح عاشورا می‌دهند؛ باید گفت که تنها چیزی که در این زمینه از قطعیات تاریخ است یکی محاصره کاروان امام (علیه‌السّلام) از دسترسی آنها به آب و دیگری تشنگی امام حسین (علیه‌السّلام) در لحظه شهادت است. اما نقل‌های دیگری که در کتب تاریخی آمده هیچکدام قطعی نیستند و سندهای کاملا قابل اعتمادی ندارند.
اگر از اشکال سندی روایات بگذریم و بخواهیم تمام نقل‌های تاریخی را با هم معنا کنیم و جمع نماییم، باید چند نکته را متذکر شویم:
۱. امام (علیه‌السّلام) و یاران امام
یقین به
شهادت داشتند و خود را برای شهادت آماده کرده بودند. بنابر این امام خواستند این شهادت به زیباترین صورت ظاهری و باطنی محقق شود و قداست و پاکی در جزئی‌ترین بخش آن نیز موج بزند. و می‌دانیم غسل هم پاکی و تمیزی ظاهری است و هم زمینه پاکی باطنی و معنوی را ایجاد می‌کند. در ضمن باید توجه داشت (بر خلاف عادت ما) غسل کردن نیاز به صرف آب فراوان ندارد، بلکه با آب بسیار مختصر هم می‌توان غسل نمود.
۲. محاصره و سخت گیری دشمن در زمینه آب، و گرمای هوا، با گذشت زمان شدیدتر می‌شده است؛ پس می‌توان گفت زمانی که امام
امر به غسل، نظافت و شست و شو داده‌اند امکان فراهم کردن آب به هر ترتیبی وجود داشته و بعد از این که محدودیت و اعمال فشار دشمن بیشتر و گرمای هوا شدیدتر شده کاروان امام در بعد از ظهر با تشنگی شدید مواجه شده باشد.
۳. احتمال می‌رود آبهایی که برای غسل استفاده می‌شد از آبهای غیر قابل شرب بوده است.
بنابراین می‌توان هر دو دسته روایات را پذیرفت.
مدارک و شواهدی که در مورد تشنگی
امام حسین (علیه‌السّلام) و یاران و بسته
شدن آب به روی ایشان به دست ما رسیده به شرح زیر است:
۱. تقریبا تمام نقل‌های تاریخی متفق‌اند که حدود سه روز قبل از شهادت امام (علیه‌السّلام) و اصحاب، آب به روی آنان بسته شد.
ابن زیاد به
عمر سعد (لع) امر کرد که میان حسین بن علی (علیه‌السّلام) و آب مانع شود و اجازه دستیابی آب را به آنان ندهد؛ و عمر سعد،
عمرو بن حجاج را با ۵۰۰ نفر مسئول بستن راه ورودی به آب کرد؛ و گفته‌اند که این ممانعت سه روز قبل از شهادت امام و یارانش بود.
۲. از نقل‌های تاریخی
شیعه و
اهل سنت و روایات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)
و ائمه معصومین (علیه‌السّلام)
و زیارتنامه‌ها
می‌توان گفت شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) با لب تشنه، امری مسلم و یقینی است و اخبار
متواتر بر آن دلالت دارند.
۳. در بسیاری از نقل‌ها به طور واضح تشنگی امام (علیه‌السّلام)، اصحاب و اهل بیت، در
روز عاشورا بیان شده است از جمله:
الف) روایتی که تشنگی حضرت
علی اکبر را در هنگام نبرد نقل می‌کند که خطاب به پدر می‌گوید: العطش قد قتلنی «تشنگی مرا کشت».
ب) روایتی که بیان می‌کند
حضرت عباس قبل از شهادت برای تهیه
آب و رفع تشنگی بچه‌ها به طرف میدان حرکت می‌کنند.
ج) کلام جناب
حر (رحمة‌الله‌علیه) خطاب به کوفیان: حسین (علیه‌السّلام)، زنان و بچه‌ها و اهلش را از
آب فرات منع کرده‌اید در حالی که
یهود و
نصاری و
مجوس از آن می‌نوشند و خوک‌ها و سگ‌ها در آن زبان می‌زنند و این اصحاب و اهل بیت حسین‌اند که از شدت تشنگی بیهوش شده‌اند.
اما با وجود مدارک بالا، نقل‌هایی در کتب تاریخی و روایی موجود است که به بیان‌های مختلف دستیابی کاروان امام به آب را در مدت محاصره به تصویر کشیده است از جمله:
شکسته شدن محاصره آب توسط
حضرت عباس (علیه‌السّلام): بسیاری روایت کرده‌اند که بعد از بسته شدن آب به روی امام و اصحاب، وقتی تشنگی آنها شدید شد امام (علیه‌السّلام)، حضرت عباس (علیه‌السّلام) را با عده‌ای فرستاد تا آب را به کاروان برسانند. این گروه به سوی شریعه رفتند و درگیری‌هایی بین آنها و سپاه
عمرو بن حجاج روی داد.
درباره نتیجه این عملیات اکثر منابع ( عمدتا منابع
اهل سنت) گفته‌اند آنها موفق شدند و با مشک‌های پر به خیمه‌ها بازگشتند.
اما
انساب الاشراف بعد از بیان این مطلب می‌گوید: گفته شده به دلیل ممانعت سپاه عمر سعد آنها نتوانستند آب زیادی به اردوگاه امام برسانند.
و کتاب
مثیر الاحزان نیز بعد از نقل اعزام عده‌ای از یاران امام برای دسترسی به آب فقط از ممانعت عمرو بن حجاج خبر می‌دهد و از رسیدن آب به اردوگاه امام خبر نمی‌دهد.
بعضی نقل کرده‌اند بعد از بسته شدن آب، امام (علیه‌السّلام) به پشت خیمه‌ها رفتند و چندین جا از زمین را حفر کردند و چشمه‌هایی جاری شد که همه اصحاب سیراب شدند و مشک‌هایشان را پر نمودند. اما وقتی عمر سعد مطلع شد دستور داد از آن جلوگیری کنند.
نقل‌هایی که به بیان
غسل و نظافت امام و اصحاب قبل از شروع
جنگ پرداخته‌اند.
شیخ صدوق از
امام صادق (علیه‌السّلام) نقل می‌کند که: امام حسین (ظاهرا در صبح روز عاشورا) به اصحاب خود فرمود: آب بنوشید که این آخرین ذخیره آب شماست و
وضو بگیرید و غسل کنید و لباس‌هایتان را بشویید که کفن‌های شما خواهد بود و سپس
نماز صبح را با آنها اقامه می‌کنند.
با توجه به مدارک تاریخی موجود که خلاصه آنها ذکر شد نکات و نتایج زیر حاصل می‌شود:
۱. مسلم است که سپاه
عمر سعد سه روز قبل از
شهادت امام و اصحابش سعی در ممانعت از دستیابی کاروان امام به آب داشته‌اند و این نشان می‌دهد که اصحاب امام در مضیقه شدید آب بوده‌اند و برای دستیابی به آب در روزهای محاصره مجبور به جنگیدن بوده‌اند.
۲. هر مسلمان و مورخی
یقین دارد که امام حسین (علیه‌السّلام) سبط پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سید جوانان
اهل بهشت با لب تشنه به شهادت رسیدند و هیچ یک از دشمنان سنگ دل در لحظات آخر عمر شریف امام اجازه دستیابی به
آب را به ایشان ندادند.
۳. درباره نقل‌های دیگری که در کتب تاریخی آمده نمی‌توان به طور قطع نظر داد؛ چون نه شیوع و تعدادشان به حد
تواتر می‌رسد، و نه هیچکدام از نظر سندی به طور کامل قابل اعتماد هستند. چون یا در بین راویان آنها فاصله زیاد وجود دارد و یا بعضی راویان نا شناخته و یا غیر قابل اعتماد هستند. پس به تمام آنها باید به دید گمان و احتمال نگاه کرد.
بنابراین نه می‌توان به طور قطع قائل به دو یا سه روز تشنگی کاروان امام شد نه می‌توان به وجود فراوانی آب در حرم اباعبدالله (علیه‌السّلام) معتقد شد.
اگر از اشکال سندی روایات بگذریم و بخواهیم تمام نقل‌های تاریخی را با هم معنا کنیم و جمع نماییم، باید چند نکته را متذکر شویم:
امام و یاران یقین به شهادت داشتند و خود را برای شهادت آماده نموده بودند. شواهد و قرائن ظاهری نیز به گونه‌ای بود که اولا: نتیجه جنگ جز شهادت و کشته شدن امام و یاران چیز دیگری نمی‌توانست باشد. و ثانیا: علی القاعده مدت جنگ و مبارزه نباید طولانی باشد چون تعداد یاران امام در برابر افراد دشمن بسیار کم بوده است. و کشتن حدود صد نفر توسط چند هزار نفر، زمان زیادی نمی‌خواهد. چنانکه تاریخ هم نشان می‌دهد که حدود پنجاه نفر یعنی بیش از نیمی از یاران امام (علیه‌السّلام) در همان حمله اول
صبح عاشورا به
شهادت رسیدند.
بنابراین امام خواستند این شهادت به زیباترین صورت ظاهری و باطنی محقق شود و قداست و پاکی در جزئی‌ترین بخش آن نیز موج بزند. و می‌دانیم غسل هم پاکی و تمیزی ظاهری است و هم زمینه پاکی باطنی و معنوی را ایجاد می‌کند. در ضمن باید توجه داشت بر خلاف عادت ما غسل کردن نیاز به صرف آب فراوان ندارد، بلکه با آب بسیار مختصر هم می‌توان غسل نمود.
باید توجه داشت از یک سو محاصره و سخت‌گیری دشمن در زمینه
آب ؛ و از سوی دیگر گرمای
هوا، با گذشت زمان شدیدتر می‌شده است و در نتیجه هر چه زمان می‌گذشت دسترسی به آب برای امام و یاران سخت‌تر می‌شد و کسانی که دیرتر به
شهادت می‌رسیدند بیشتر تشنه بودند پس می‌توان گفت زمانی که امام امر به
غسل، نظافت و شست و شو داده‌اند امکان فراهم کردن آب به هر ترتیبی وجود داشته و بعد از این که محدودیت و اعمال فشار دشمن بیشتر و گرمای هوا شدیدتر شده کاروان امام در بعد از ظهر با تشنگی شدید مواجه شده است.
احتمال می‌رود آبهایی که برای غسل استفاده می‌شد از آبهای غیر قابل شرب بوده است.
در هر صورت به نظر می‌رسد با توجه به این نکات می‌توان تا حدی تناقض موجود در این روایات را برطرف نمود.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «غسل یاران امام حسین در نبود آب»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۲/۲۸.
