آیه ایثار
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: ایثار، آیه ایثار.
پرسش: آیه ایثار، ایثار چه کسی را بیان می‌کند؟
«وَ الَّذِینَ تَبَوَّءُ و الدَّارَ وَ الْاءِیمَانَ مِن قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ اِلَیْهِمْ وَ لَا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِّمَّآ اُوتُواْ وَ یُؤْثِرُونَ عَلَی اَنفُسِهِمْ وَ لَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَ مَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَاُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛
و
[نیز
] کسانی که پیش از آنان (
مهاجران) در سرای (
مدینه) جای گرفته و
ایمان آورده‌اند، هر کس را که به سوی آنان مهاجرت کرده، دوست دارند و نسبت به آنچه به ایشان داده شده است، در دل‌هایشان حسدی نمی‌یابند و
[دیگران را
] بر خویشتن مقدّم می‌دارند، هر چند خودشان نیازمند باشند، و آنها که از آزمندیِ نفس خویش، مصون بمانند، آنان، همان رستگاران‌اند.»
در باره شأن نزول این آیه، پنج وجه به شرح ذیل، روایت شده است:
صدر آیه، به روشنی نشان می‌دهد که سخن، در باره ایثار انصار است؛ زیرا مقصود از «و کسانی که پیش از آنان (مهاجران) در سرایْ (مدینه) جای گرفته و ایمان آورده‌اند» (که عطف بر آیه قبلی: «مهاجران فقیر...» است (
مسلمانان مدینه‌اند که «
انصار» نامیده می‌شدند. آنان بودند که در جریان تقسیم غنایمی که از
یهود بنی نضیر به دست مسلمانان افتاده بود) به شرحی که در آیات ۸۴ تا ۸۶
سوره حشر آمده است)، مهاجران را بر خود، مقدّم داشتند و
آیه یاد شده، در ستایش آنان نازل گردید.
چند روایت‌اند که تصریح می‌کنند آیه یاد شده: «و
[دیگران را
] بر خویشتن مقدّم می‌دارند، هر چند خودشان نیازمند باشند» در باره ایثار
امام علی (علیه‌السّلام) است، با این تفاوت که برخی از این روایات، مطلق‌اند و موضوع ایثار را بیان نمی‌کنند. برخی، موضوع ایثار را پوشاندن برهنه می‌دانند، برخی موضوع ایثار را مقدّم داشتن مقداد در تأمین نیازهای زندگی مطرح می‌کنند و برخی، شأن نزول آن را پذیرایی از میهمانی که
پیامبر اسلام برای علی (علیه‌السّلام) فرستاده بود، دانسته‌اند.
در
صحیح البخاری روایت شده که این آیه، در باره مردی از انصار است که پیامبر خدا، میهمانی را برای او فرستاد و او، میهمان خود را بر خود و همسر و فرزندانش مقدّم داشت.
در این که نام میزبان چیست، اختلاف است. برخی او را
ابو طلحه انصاری دانسته‌اند و برخی،
ثابت بن قیس؛
امّا صاحب
مجمع البیان، معتقد است که میزبان، امام علی (علیه‌السّلام) بوده و می‌گوید که روایت صحیح، دالّ بر این نکته دارد. (امّا آنچه ما با سند صحیح از
ابو هریره روایت کرده‌ایم، این است که کسی که آن مرد را میهمانی داد و کودک را خواباند و چراغ را خاموش کرد، علی و
فاطمه (علیهماالسلام) بودند.)
حاکم نیشابوری در
المستدرک از
ابن عمر، چنین روایت کرده است:
اُهدِیَ لِرَجُلٍ مِن اصحابِ رَسولِ اللّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رَاسُ شاةٍ، فَقالَ: انَّ اخی فُلانا وَ عِیالَهُ احوَجُ الی هذا مِنّا. قالَ: فَبَعَثَ الَیهِ، فَلَم یَزَل یَبعَثُ بِهِ واحِدا الی آخَرَ حَتّی تَداوَلَها سَبعَةُ ابیاتٍ حَتّی رَجَعَت الَی الاَوَّلِ، فَنَزَلَت: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلَی اَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ» الی آخِرِ الآیَةِ؛
به یکی از یاران پیامبر خدا، سرِ گوسفندی
هدیه داده شد؛ امّا او گفت: برادرم فلانی و خانواده او به این از من نیازمندترند. پس، آن را برای او فرستاد. همین‌طور آن سر گوسفند را یکی برای دیگری می‌فرستاد تا آن که هفت خانه را گشت و به جای اوّلش باز گشت. در این هنگام، این آیه نازل شد: «و
[دیگران را
] بر خود، مقدّم می‌دارند، هرچند خودشان نیازمند باشند...»
نویسنده
تفسیر مجمع البیان، در تبیین
شان نزول آیه ایثار می‌نویسد:
«قیل: نزلت فی سبعة عطشوا فی یوم اُحد فجئ بماء یکفی لاحدهم، فقال واحد منهم: ناول فلانا حتّی طیف علی سبعتهم، و ماتوا و لم یشرب احد منهم فاثنی اللّه سبحانه علیهم؛
گفته شده: این آیه، در باره هفت نفری نازل شد که در
روز احد، تشنه شدند و مقداری آب به‌اندازه‌ای که یک نفر را کفایت کند، آوردند. یکی از آنها گفت: «آب را به فلانی بنوشان»، تا آن‌که بین هفت نفر گشت و همگی
شهید شدند و هیچ‌یک از آنها آب ننوشید. پس
خداوند سبحان، ایشان را ستود.»
حاصلِ بررسی وجوهی که در باره
اسباب نزول آیه ایثار ملاحظه شد، از نظر انطباق با
ظاهر قرآن و نیز اسناد روایاتی که بر هر یک از این وجوه دلالت می‌نماید، این است که شأن نزول اصلی آیه یاد شده، ایثار انصار در جریان تقسیم غنایمی است که از یهود بنی نضیر به دست مسلمانان افتاده بود و آنان، مهاجران را در بهره‌برداری از آن، بر خود، مقدّم داشتند. روایاتی که بر این وجه دلالت دارند، با ظاهر آیه ایثار، هماهنگ‌اند و از این رو، اکثر قریب به اتّفاق مفسّران، آن را پذیرفته‌اند.
بنا‌بر‌این، باید گفت: روایاتی که بر سایر وجوه پیش گفته دلالت دارند، در صورت صحّت سند، ذیل آیه ایثار را از باب جَرْی، بر موارد یاد شده، تطبیق کرده‌اند و اگر بخواهیم جمله «وَ یُؤْثِرُونَ عَلَی اَنفُسِهِمْ وَ لَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ؛ و
[دیگران را
] بر خویشتن مقدّم می‌دارند، هر چند خودشان نیازمند باشند» را بر فرد خاصّی تطبیق کنیم، همان‌طور که در برخی از روایات گذشته ملاحظه شد، بی‌تردید، آن شخص، امام علی (علیه‌السلام)، سیّد المُؤْثِرین (آقای ایثارگران)، است و مانعی ندارد که بگوییم ذیل آیه ایثار، توسّط
جبرئیل (علیه‌السّلام) بر همه موارد ایثار امام (علیه‌السّلام) و سایر ایثارهای بزرگ، تطبیق شده است و مقصود از نزول آیه یاد شده در این موارد،
جری و تطبیق آن توسّط جبرئیل (علیه‌السّلام) است.
البتّه باید توجّه داشت که اَسناد روایاتی که بر این وجوه دلالت دارند، به استثنای برخی از روایات مربوط به ایثار امام علی (علیه‌السلام)، از قوّت و اعتبار لازم برخوردار نیستند؛ امّا بدیهی است که ضعف سند، به معنای مجعول و مردود بودن آنها نیست.
روایت دلالت کننده بر «ایثار امام علی (علیه‌السّلام) به
مقداد»، دارای سند معتبری است؛ زیرا رجال واقع در سند، همگی، بجز
کلیب بن معاویه اسدی، موثّق‌اند و کلیب نیز از کسانی است که
امام صادق (علیه‌السلام)، برای او طلب رحمت کرده است.
این حدیث، در کتاب
تأویل الآیات الظاهرة، نوشته سیّد شرف الدین علی حسینی استرآبادی، از بزرگان شیعه در قرن دهم، و نیز در
تفسیر البرهان، نوشته
سید هاشم حسینی بحرانی (م ۱۱۰۷ق)، آمده است. منبع این دو تفسیر مشهور، تفسیر
ابن حجّام است که
نجاشی، او را از مفسّران بسیار
موثّق قرن چهارم می‌داند. این روایت، به وسیله روایت‌های رسیده در شأن نزول آیه: «هر گاه زکریّا به عبادتگاه او وارد می‌شد...»
نیز قابل تایید است.
روایت دیگرِ دالّ بر «ایثار امام علی (علیه‌السّلام) به میهمان غریب خود» نیز از مقبولیت نسبی برخوردار است؛ زیرا
ابو الفتوح رازی، آن را در تفسیر خود به
شقیق بن سلمه (که راوی
عبد اللّه بن مسعود است) نسبت می‌دهد و این دو ثقه‌اند. نقل تأویل الآیات الظاهرة از تفسیر ابن حجّام و این که
طَبْرِسی، صاحب
تفسیر مجمع البیان، آن را صحیح خوانده نیز قرینه‌هایی دیگرند که در کنار نقل‌های
شیخ طوسی در
الامالی و
ابو جعفر قمی در
الغایات و
زید زرّاد در «اصلِ» به جای مانده از او و
ابن شهرآشوب در
المناقب، می‌توانند ضعف طریق حدیث را جبران کنند.
گفتنی است که روایات اهل سنّت، یکی از موارد تطبیق این آیه را فردی از
انصار می‌خوانند؛ امّا این نقل‌ها، جز روایتی واحد نیستند؛ زیرا بجز روایت
سیوطی که
مُرسَل است، همگی به فضیل بن غزوان می‌رسند، گرچه او مورد توثیق کتاب‌های رجالی اهل سنّت است.
روایات دیگرِ ناظر به شأن نزول آیه که در شأن نزول چهارم و پنجم گذشت نیز هیچ یک اعتبار سندی ندارند.
سایت حدیث‌نت، برگرفته از مقاله « شان نزول آیه ایثار» تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۲/۱۹.
