• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ستایش عرفانی ابن‌عربی از امام علی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: امام علی (علیه‌السّلام)، صلوات، لاهوت، غیب، ابن‌عربی، سر الاسرار، باء بسم الله.

پرسش: آیا ابن‌عربی با این عبارات: «الْمُهَنْدِسِ فِی الْغُیوبِ اللاهوتیَّةِ، السَّیّاحِ فی الْفَیافِی الْجَبَروتیَّةِ، المُصَّوِّرِ لِلْهَیولَی الْمَلَکوتیَّةِ، الْوالی لِلْوَلایَةِ النّاسوتیَّةِ ...» امام علی (علیه‌السّلام) را ستایش کرده است؟ معنای آنها چیست؟

پاسخ: عبارات «المهندس فی الغیوب اللاهوتیة، السیاح فی الفیافی الجبروتیة، الوالی للولایة الناسوتیة ...» از محی‌الدین بن عربی در برخی کتاب‌های عرفانی نقل شده و‌ اندیشمندانی به شرح آن پرداخته‌اند. البته در کتاب‌ها و آثار ابن‌عربی چنین چیزی را نیافتیم.



از محی‌الدین ابن‌عربی (م ۶۳۸ق) صلواتی برای امام علی (علیه‌السّلام) نقل شده است که البته در کتاب‌ها و آثار موجود ابن‌عربی چنین متنی را نیافتیم؛ اما قاضی شوشتری (م ۱۰۱۹ق) می‌گوید: این صلوات را در پایان کتاب «وسیلة الخادم الی المخدوم‌» نوشته فضل الله بن روزبهان‌ اصفهانی دیده است.
به هر حال و صرف‌نظر از این‌که گوینده این عبارات چه فردی باشد، در کتاب‌های متأخر به نقل و شرح آن پرداخته شده است.
[۲] موسوی خلخالی، سید صالح، شرح مناقب محیی‌الدین عربی، ص۶۹، قم، مطبوعات دینی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.



در این متن، بعد از درود بر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، با بیان ویژگی‌هایی، درود بر امام علی (علیه‌السّلام) آغاز می‌شود:
«وَ صَلَواتُ اللهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ حَمَلَةِ عَرْشِهِ وَ جَمیعِ خَلْقِهِ مِن اَرْضِهِ وَ سَمائِه ‌... و عَلَی سِرِّ الاسْرارِ، وَ مَشْرِقِ الانْوارِ، الْمُهَنْدِسِ فِی الْغُیوبِ اللاهوتیَّةِ، السَّیّاحِ فی الْفَیافِی الْجَبَروتیَّةِ، المُصَّوِّرِ لِلْهَیولَی الْمَلَکوتیَّةِ، الْوالی لِلْوَلایَةِ النّاسوتیَّةِ، اُنْموذَجِ الْواقِعِ وَ شَخْصِ الاطْلاقِ، الْمُنْطَبِعِ فِی مَرایَا الانْفُسِ وَ الآفَاقِ، سِرِّ الانْبیَاءِ وَ الْمُرْسَلینَ، سَیِّدِ الاوْصِیاءِ وَ الصِّدّیقینَ، صورَةِ الامانَةِ الالَهیَّةِ، مَآدَّةِ الْعُلومِ الْغَیْرِ الْمُتَناهیَةِ، الظّاهِرِ بِالْبُرْهانِ، الْباطِنِ بِالْقُدرَةِ وَ الشّانِ، بَسْمَلَةِ کِتابِ الْمَوْجودِ، فاتِحَةِ مُصْحَفِ الْوُجودِ، حَقیقَةِ النُّقْطَةِ الْبائیَّةِ، الْمُتَحَقِّقِ بِالْمَراتب الانْسانیَّةِ، حَیْدَرِ ءَاجامِ الابْداعِ، الْکَرّارِ فی مَعارِکِ الاخْتِراعِ، السِّرِّ الْجَلیِّ، وَ النَّجْمِ الثّاقِبِ: عَلیِّ بْنِ ابی طالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَام».
[۴] موسوی خلخالی، سید صالح، شرح مناقب محیی‌الدین عربی، ص۶۹-۷۰، قم، مطبوعات دینی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
[۵] تهرانی، سید محمدحسین، معادشناسی، ج‌۹، ص۴۹۰ - ۴۹۱، مشهد، ملکوت نور قرآن، چاپ یازدهم، ۱۴۲۳ق.



درود خداوند و فرشتگان او و حمل‌کنندگان عرش او، و جمیع آفریدگان آسمانی و زمینی‌اش ...، بر سرّ رازها و محل درخشش نورها، مهندس عوالم لاهوت و غیوب [صفات و ذات]، سیّاح [دانا و بصیر] فضای عوالم جبروت، مصوِّر هَیُولای عالم صورت در عوالم مَلَکوت، والی و حکمران ولایت در عوالم ناسوت، نمونه و مختصر و شالوده عالم واقع و شخص‌ مُجسَّم عالَم کلّی و وجود اطلاقی، منعکس در آیینه‌های آفاق و نفوس، سرّ و حقیقت تمام انبیاء و مرسلین، سروَر و سالار تمام اوصیا و صدّیقین، صورت امانت خداوندی، ماده و ریشه علوم نامتناهی، حقیقت آشکار در نظرها به برهان و جلالت و عظمت پنهان بر عقول، بسم الله الرّحمن الرّحیمِ کتاب موجود، فاتحه و آغاز مُصحَف وجود، حقیقت نقطه بائیّه، تحقّق‌بخش جمیع مراتب موجودات، تحقق‌بخش مراتب انسانیت، شیر نِیِستان کاخ‌های ابداع، صاحب حملات مکرره در معرکه‌های اختراع، سر آشکارای حضرت خداوندی، و ستاره درخشان جناب سرمدی: عَلیّ بنِ ابی‌طالب علیه السّلام».


در این‌جا به توضیح برخی از فقرات این عبارت پرداخته می‌شود:

۴.۱ - معنای سر الاسرار

۱. «سرّ الاسرار»: کلمه «سرّ» در موارد مختلف به کار برده می‌شود؛ مانند: «سرّ علم» به معنای «حقیقت علم» و «سرّ حال» به معنای «معرفت مراد خداوند» و «سرّ حقیقت»؛ به معنای «حقیقت آنچه واقع می‌شود».
در این‌جا مقصود از «سرّ الاسرار»، حقیقت است.
[۶] موسوی خلخالی، سید صالح، شرح مناقب محیی‌الدین عربی، ص۷۱، قم، مطبوعات دینی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

«سرّ»، نوعی دانشِ الهی است که نمی‌توان آن ‌را برای همگان، بازگو کرد. پس سر الاسرار، حقیقت هر چیزی است که نمی‌توان آن ‌را فاش و آشکار کرد.
[۷] محیی‌الدین بن عربی، محمد بن علی‌، الفتوحات المکیة، ج‌۲، ص۴۷۹، بیروت، دار‌الصادر، چاپ اول‌، بی‌تا.
[۸] قشیری، ابوالقاسم عبد‌الکریم، ‌کتاب عبارات الصوفیة و معانیها (اربع رسائل فی التصوف)، ص۵۱، بغداد، مطبعة المجمع العلمی العراقی‌، چاپ اول‌، ۱۳۸۹ق.
[۹] کاشانی‌، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ص۳۵، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول‌، ۱۴۲۶ق.


۴.۱.۱ - سخن دیگری از ابن‌عربی

ابن‌عربی در کتاب دیگری می‌گوید: «پس او (پیامبر) آقای تمام عالم و اولین ظاهر در وجود بود ... و نزدیک‌ترین مردم به او علی بن ابی‌طالب (رضی الله عنه) بود که امام عالم و سرّ تمام پیامبران است».

۴.۲ - مراد از المهندس فی الغیوب

۲. «الْمُهَنْدِسِ فِی الْغُیوبِ اللاهوتیَّةِ»: غیوب، جمع غیب، به معنای هر آن چیزی است که با حواس ظاهری ادراک آن ممکن نباشد. و هر چیزی که خدا آن ‌را از خلق پنهان می‌کند.
[۱۴] کاشانی‌، عبدالرزاق، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام‌، ج۲، ص۵۴۷، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، چاپ اول‌، ۱۴۲۶ق.
از‌این‌رو لاهوتی‌اند؛ زیرا لاهوت، جنبه الهی و ناسوت، جنبه بشری دارد.
[۱۵] همدانی‌، عین القضات، دفاعیات (شکوی الغریب)، ص۷۴، تهران، منوچهری، چاپ دوم‌، ۱۳۸۵ ش.
[۱۶] ‌ بقلی شیرازی‌، روزبهان‌، مشرب الارواح‌، ص۱۹۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول‌، ۱۴۲۶ق.
[۱۷] انور فؤاد ابی‌خزام‌، معجم المصطلحات الصوفیة، ص۱۵۰، بیروت، مکتبة لبنان الناشرون‌، چاپ اول‌، ۱۹۹۳م.

گاهی به آن «غیب هویت» و «غیب مطلق» می‌گویند که مراد، ذات حق به اعتبار لا تعین است و گاهی به آن «غیب مکنون» و «غیب مصون» گفته می‌شود که مراد، سرّ ذاتی و کُنه واجب باشد، از جهت آن‌که مصون است از اغیار و مکنون (پوشیده) است از عقول و ابصار.
[۱۸] موسوی خلخالی، سید صالح، شرح مناقب محیی‌الدین عربی، ص۷۲، قم، مطبوعات دینی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

لاهوت عبارت است از عالم ذات واجب؛ و جبروت یعنی عالم اسماء و صفات؛ و ملکوت یعنی عالم ارواح و نفوس.
[۱۹] موسوی خلخالی، سید صالح، شرح مناقب محیی‌الدین عربی، ص۷۲، قم، مطبوعات دینی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.


۴.۳ - مراد از السّیاح فی الفیافی

۳. «السَّیّاحِ فی الْفَیافِی الْجَبَروتیَّةِ»: «الفَیف»، به مکان مسطح و بیابانی که آبی در آن نباشد گفته می‌شود؛ مانند «فیفاة» و «فیفاء».
[۲۰] فیروز آبادی، محمد بن یعقوب‌، القاموس المحیط، ج‌۳، ص۲۴۵، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول‌، ۱۴۱۵ق.
این جمله به معنای «سیاحت‌کننده در بیابان‌های عالم جبروت».

۴.۴ - مراد از صورة الامانة الالهیّة

۴. «صورة الامانة الالهیّة»: این فقره اشاره است به این آیه شریفه: «اِنَّا عَرَضْنَا الْاَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ وَ الْجِبالِ فَاَبَیْنَ اَنْ یَحْمِلْنَها وَ اَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْاِنْسانُ اِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولًا»؛ «همانا ما امانت را بر آسمان‌ها و زمین عرضه داشتیم و همه از برداشتن آن ابا کردند و انسان آن را حمل کرد؛ به درستی که او بسیار ظلم‌کننده و نادان بود».
طبق برخی روایات؛ این امانت، همان ولایت است.
[۲۲] صفار، محمد بن حسن، ‌ بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ج‌۱، ص۷۶، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‌، چاپ دوم‌، ۱۴۰۴ق.

معنای صورت امانت؛ یعنی حقیقت و فعلیت ولایت الهی.
[۲۳] موسوی خلخالی، سید صالح، شرح مناقب محیی‌الدین عربی، ص۷۳، قم، مطبوعات دینی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.


۴.۵ - مراد از الْوالی لِلْوَلایَةِ النّاسوتیَّةِ

۵. «الْوالی لِلْوَلایَةِ النّاسوتیَّةِ»؛ یعنی این‌که امام علی (علیه‌السّلام) بر عالم ناسوت (دنیا و نشئه انسانی) ولایت الهی دارد.

۴.۶ - مراد از حقیقة النّقطة البائیة

۶. «حقیقة النّقطة البائیة»: این فقره اشاره به حدیث مشهوری است که به امام علی (علیه‌السّلام) نسبت می‌دهند که «تمام قرآن در باء بسم‌الله است و من نقطه زیر این باء هستم‌».
[۲۵] قیصری، داود، شرح فصوص الحکم، مقدمه ‌قیصری، ص۱۱۸، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی‌، چاپ اول‌، ۱۳۷۵ش (با‌اندکی تغییر).

این کلمه در اصطلاح عرفانی، کنایه و تمثیل است از مظهر اول و تجلی نخستین بودن آن وجود پاک؛ یعنی چنان‌چه در عالم کتابت و تدوین الفاظ و تصویر حروف، هر لفظی که موجود می‌شود اول تعیّن هستی او، از مقام نقطه تجلّی نموده، سپس آن لفظ و حرف، موجود خواهد شد و همچنین در عالم کتابت تکوینی نیز نخستین تعیّن جمیع موجودات از مشرق ولایت که نَفَس رحمانی و فیض مقدس است، طلوع نموده، سایر ماهیات را روشن می‌نماید و چنان‌چه تمام الفاظ و حروف مفصّله در حقیقت نقطه به‌طور اجمال موجود است، ولایت نیز به‌طور بساطت دارای حقیقت جمیع موجودات است.
[۲۶] موسوی خلخالی، سید صالح، شرح مناقب محیی‌الدین عربی، ص۷۴، قم، مطبوعات دینی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
[۲۸] محیی‌الدین بن عربی،‌ محمد بن علی‌، الفتوحات المکیة، ج‌۱، ص۱۰۲، بیروت، دارالصادر، چاپ اول‌، بی‌تا.

برخی نیز گفته‌اند: باء عالم ذات است، و نقطه باء عالم صفات، و حرکت باء عالم افعال. بنابراین معنای حدیث آن است که حضرت علی (علیه‌السّلام) تعیّن اول و مظهر صفات واجب تعالی است.
[۲۹] موسوی خلخالی، سید صالح، شرح مناقب محیی‌الدین عربی، ص۷۴، قم، مطبوعات دینی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.



۱. مرعشی شوشتری، قاضی نورالله‌، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج‌۳۳، ص۱۵۰، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‌، چاپ اول‌، ۱۴۰۹ق.    
۲. موسوی خلخالی، سید صالح، شرح مناقب محیی‌الدین عربی، ص۶۹، قم، مطبوعات دینی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۳. مرعشی شوشتری، قاضی نورالله‌، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج‌۳۳، ص۱۵۰ ۱۵۱، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‌، چاپ اول‌، ۱۴۰۹ق.    
۴. موسوی خلخالی، سید صالح، شرح مناقب محیی‌الدین عربی، ص۶۹-۷۰، قم، مطبوعات دینی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۵. تهرانی، سید محمدحسین، معادشناسی، ج‌۹، ص۴۹۰ - ۴۹۱، مشهد، ملکوت نور قرآن، چاپ یازدهم، ۱۴۲۳ق.
۶. موسوی خلخالی، سید صالح، شرح مناقب محیی‌الدین عربی، ص۷۱، قم، مطبوعات دینی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۷. محیی‌الدین بن عربی، محمد بن علی‌، الفتوحات المکیة، ج‌۲، ص۴۷۹، بیروت، دار‌الصادر، چاپ اول‌، بی‌تا.
۸. قشیری، ابوالقاسم عبد‌الکریم، ‌کتاب عبارات الصوفیة و معانیها (اربع رسائل فی التصوف)، ص۵۱، بغداد، مطبعة المجمع العلمی العراقی‌، چاپ اول‌، ۱۳۸۹ق.
۹. کاشانی‌، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ص۳۵، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول‌، ۱۴۲۶ق.
۱۰. محیی‌الدین بن عربی، محمد بن علی‌، الفتوحات المکیة، ج‌۱، ص۱۱۹، بیروت، دارالصادر، چاپ اول‌، بی‌تا.    
۱۱. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن‌، ص۶۱۶ ۶۱۷، بیروت، دارالقلم‌، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.    
۱۲. مصطفوی، حسن‌، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‌۷، ص۲۹۰، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ سوم‌، ۱۴۳۰ق.    
۱۳. جرجانی، سید شریف علی بن محمد، کتاب التعریفات‌، ص۱۱۹، تهران، ناصرخسرو، چاپ چهارم‌، ۱۳۷۰ ش.    
۱۴. کاشانی‌، عبدالرزاق، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام‌، ج۲، ص۵۴۷، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، چاپ اول‌، ۱۴۲۶ق.
۱۵. همدانی‌، عین القضات، دفاعیات (شکوی الغریب)، ص۷۴، تهران، منوچهری، چاپ دوم‌، ۱۳۸۵ ش.
۱۶. ‌ بقلی شیرازی‌، روزبهان‌، مشرب الارواح‌، ص۱۹۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول‌، ۱۴۲۶ق.
۱۷. انور فؤاد ابی‌خزام‌، معجم المصطلحات الصوفیة، ص۱۵۰، بیروت، مکتبة لبنان الناشرون‌، چاپ اول‌، ۱۹۹۳م.
۱۸. موسوی خلخالی، سید صالح، شرح مناقب محیی‌الدین عربی، ص۷۲، قم، مطبوعات دینی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۱۹. موسوی خلخالی، سید صالح، شرح مناقب محیی‌الدین عربی، ص۷۲، قم، مطبوعات دینی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۲۰. فیروز آبادی، محمد بن یعقوب‌، القاموس المحیط، ج‌۳، ص۲۴۵، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول‌، ۱۴۱۵ق.
۲۱. احزاب/سوره۳۳، آیه۷۲.    
۲۲. صفار، محمد بن حسن، ‌ بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ج‌۱، ص۷۶، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‌، چاپ دوم‌، ۱۴۰۴ق.
۲۳. موسوی خلخالی، سید صالح، شرح مناقب محیی‌الدین عربی، ص۷۳، قم، مطبوعات دینی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۲۴. شیرازی، صدرالمتالهین‌، مفاتیح الغیب، ص۲۱، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی‌، چاپ اول‌، ۱۳۶۳ش.    
۲۵. قیصری، داود، شرح فصوص الحکم، مقدمه ‌قیصری، ص۱۱۸، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی‌، چاپ اول‌، ۱۳۷۵ش (با‌اندکی تغییر).
۲۶. موسوی خلخالی، سید صالح، شرح مناقب محیی‌الدین عربی، ص۷۴، قم، مطبوعات دینی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۲۷. شیرازی، صدرالمتالهین‌، مفاتیح الغیب، ص۲۱، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی‌، چاپ اول‌، ۱۳۶۳ش.    
۲۸. محیی‌الدین بن عربی،‌ محمد بن علی‌، الفتوحات المکیة، ج‌۱، ص۱۰۲، بیروت، دارالصادر، چاپ اول‌، بی‌تا.
۲۹. موسوی خلخالی، سید صالح، شرح مناقب محیی‌الدین عربی، ص۷۴، قم، مطبوعات دینی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.




سایت اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «ستایش عرفانی ابن‌عربی از امام علی (علیه‌السلام)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۱۱/۲۱.    



جعبه ابزار