رفتار عملی پیامبر با آیه ذی‌القربی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: پیامبر، ذی‌القربی،
فدک،
امامت.
پرسش: چگونه
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در عمل نشان داد که مراد از «
ذی‌القربی» در آیه ذی‌القربی
اهل‌بیت اوست؟
«وَ ءَاتِ ذَا‌الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ لَا تُبَذِّرْ تَبْذِیرًا؛
و حقّ خویشاوند را به او برسان، و نیز
[حقّ
] مستمند و در راه مانده را! و هیچ نوع ولخرجی و ریخت و پاشی مکن.»
روایات فراوانی از
شیعه و
سنّی نقل شده که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بعد از نزول این آیه، فدک را به
حضرت فاطمه (علیهاالسّلام) بخشید. فدک، سرزمین حاصل‌خیزی در نزدیکی
قلعه خیبر بود که هم اکنون نیز آثارش باقی است. بعد از
فتح خیبر، این محل، یعنی فدک، محل پُر درآمدی برای یهودیان حجاز بود. بعد از آن‌که یهودیان، از این منطقه بدون جنگ و درگیری رفتند و تسلیم شدند، بر طبق حکم
قرآن، این سرزمین، «فَیء» (فَیء: غنیمتی است که بدون
جنگ به دست آمده باشد: (وَ مَا اَفَاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا اَوْجَفْتُمْ عَلَیهِ مِنْ خَیلٍ وَ لَا رِکاَبٍ وَ لٰکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلیٰ مَن یشَاءُ وَ اللَّهُ عَلیٰ کُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ؛
و آنچه را
خداوند بر فرستاده خود از
[اموال
] آنها
[با عنوان فَیء
] باز گرداند
[همه، از آنِ رسول اوست، زیرا
] شما برای
[گرفتن
] آن، اسب و شتری نتاختید
[و بر سرش نجنگیدید
]، لیکن خداوند، فرستادگان خود را بر هر کس بخواهد، مسلّط می‌سازد، و خدا بر هر چیزی تواناست))
به شمار آمد و جزء اموالی بود که در اختیار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گذاشته شد. لذا ایشان بعد از نزول «آیه ذا‌القربی»، فدک را به زهرا (علیه‌السّلام) هدیه فرمود:
در روایتی از
ابو سعید خدری نقل شده که گفت:
«لَمّا نَزَلت هٰذهِ الآیةُ (فَٔاتِ ذَا‌ٱلْقُرْبَیٰ حَقَّهُ)، دَعا رَسولُ اللّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فاطِمَةَ فَاَعطاها فَدَکاً؛
چون این آیه نازل شد: (حقّ خویشاوند را بده)، پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فاطمه (علیه‌السّلام) را فرا خواند و فدک را به او عطا کرد.»
همین مضمون از
ابن عبّاس نیز این‌گونه نقل شده است:
لَمّا انزَلَ اللّهُ (فَٔاتِ ذَا‌ٱلْقُرْبَیٰ حَقَّهُ) دَعا رَسولُ اللّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فاطِمَةَ وَ اعطاها فَدَکاً وَ ذٰلِکَ لِصِلةِ القَرابَةِ؛
چون خداوند،
آیه (و حقّ خویشاوند را بپرداز) را نازل کرد، فاطمه (علیه‌السّلام) را فرا خواند و فدک را به او بخشید و آن کار برای
صله رحم بود.»
از
امام کاظم (علیه‌السّلام) روایت شده است: آن‌گاه که فدک بدون
جنگ و خون‌ریزی به دست پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، فتح شد، آیه (فَٔاتِ ذَا‌ٱلْقُرْبَیٰ حَقَّهُ) نازل شد. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ندانست که مقصود از «ذی‌القربی» چیست؟ به
جبرئیل (علیه‌السّلام) مراجعه کرد و جبرئیل (علیه‌السّلام) نیز از خداوند پرسید: آنان، چه کسانی هستند؟ خداوند در پاسخ، هم ذی‌القربی و هم آنچه را باید به آنها بدهد، معیّن کرد. سپس پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از دخترش دعوت کرد و فرمود: «خداوند به من فرمان داده که فدک را به تو بدهم» و فاطمه (علیه‌السّلام) نیز این هدیه را پذیرفت.
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: وقتی این آیه نازل شد، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، از جبرئیل (علیه‌السّلام) پرسید:
مسکین را می‌دانم؛ ولی «ذی‌القربی» چه کسانی‌اند؟ جبرئیل (علیه‌السّلام) پاسخ داد: آنان، نزدیکان خودت هستند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)،
حسن و
حسین و
فاطمه (علیه‌السّلام) را فرا خواند و فرمود: «خداوند دستور داده که فدک را به شما وا گذارم.» آن‌گاه آن را به فاطمه (علیه‌السّلام) و دو فرزندش بخشید.
در حدیثی از
امام رضا (علیه‌السّلام) در مجلس مأمون، ایشان ضمن تبیین برجسته‌ترین ویژگی‌های قرآنی اهل‌بیت (علیه‌السّلام)، آیه مورد بحث را در پنجمین آیه مورد استناد خود آورده است:
آیه پنجم، این سخن
خداوند است که فرمود: (و حقّ خویشاوند را بپرداز). ویژگی‌ای که خداوند عزیز و جبّار به آنان اختصاص داد و آنان را بر امّت، برتری داد. چون این آیه بر پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نازل شد، فرمود: «فاطمه را فرا خوانید». فاطمه (علیه‌السّلام) را فرا خواندند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به او فرمود: «ای فاطمه!». فاطمه پاسخ داد: بله، ای پیامبر خدا! پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «این، فدک است و آن، از اموالی است که برای
[فتح
] آن، تاخت و تازی نشده و به من، اختصاص دارد و
مسلمانان، سهمی از آن ندارند. آن را به سبب فرمان الهی برای تو قرار دادم. آن را برای خود و فرزندانت بگیر».
گفتنی است احادیث دیگری نیز که در منابع
امامیه آمده، این واقعه را تأیید می‌کند.
محدّث بزرگ،
ملاّمحسن فیض کاشانی، روایات مرتبط با این واقعه را
مستفیض خوانده است.
بخشیدن فدک به فاطمه زهرا و اهل‌بیت (علیه‌السّلام) و نیز بازپس گیری آن، موضوعی شخصی نیست؛ بلکه مربوط به جایگاه
امامت و
رهبری است. نحوه واگذاری فدک به اهل‌بیت (علیه‌السّلام) به گونه‌ای است که امّت در یابند بعد از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، اختیار اموالی که در اختیار ایشان است، در دست چه کسانی باید باشد.
حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «رفتار عملی پیامبر با آیه ذی القربی» تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۴/۲۹.
