دعای آشکار و پنهانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: آشکار،
دعای فردی،
دعای اجتماعی،
دعای گروهی.
پرسش: دعای انفرادی و پنهانی بهتر است و یا دعا به صورت جمعی و آشکار؟!
پاسخ: دعا اگر با هدفی الاهی و به دور از
ریا و خودنمایی انجام شود، حتی اگر به صورت گروهی و در معرض دید دیگران هم باشد،
انسان را به کمالات معنوی می‌رساند، امّا آن چه از آموزه‌های اسلامی برداشت می‌شود، برتری پنهان نگه‌داشتن اعمال مستحبی است که بیشتر دعاها نیز از آن جمله به شمار می‌آیند. البته در برخی دعاهایی که مانند
دعای باران با تمام جامعه در ارتباط است و نیز در مواردی که برای زنده نگه داشتن روح
تعبد در محیط زندگی و آموزش مفاهیم والای دینی نیاز است، دعاهای گروهی نیز در سیره پیشوایان دینی مشاهده می‌شود.
در ضمن، شخصی که تصمیم به دعا دارد، اگر شرایط فردی‌اش به گونه‌ای باشد که با شرکت در یک گروه، بتواند درک بهتری از معنای دعا داشته باشد، نباید به متن خوانی انفرادی و پنهانی دعا بسنده کند، بلکه شرکت در دعاهای جمعی می‌تواند کمکی به او در ارتباطات فردی با پروردگارش باشد.
در نگاهی کلی و به عنوان یک پاسخ مختصر می‌توان گفت که چون دعا، رابطه‌ای میان بنده و معبود خویش بوده و هرچه این ارتباط به دور از چشم دیگران باشد، از خلوص و صفای بیشتری برخوردار است، دعای پنهانی ارزشمندتر از نوع آشکار آن است، اما باید دانست که این پاسخ را نمی‌توان به صورت کلی و در تمام موارد، مناسب دانست، بلکه برتری انفرادی و یا گروهی خواندن دعا، می‌تواند با توجه شرایط و جوانب مختلف، تغییر یابد.
اکنون به بررسی بیشتر آن چه گفته شد می‌پردازیم:
دعا به معنای ارتباط با خداوند و نزدیک شدن به او است. انسان با این ارتباط می‌تواند خواسته‌های معنوی و مادی خود را از پروردگار بخواهد.
بدیهی است که دعا و عبادتی می‌تواند برای انسان مفید باشد و مورد توجه پروردگار واقع شود که از
خودنمایی و
تکبر به دور بوده و به صورت خالص برای خدا انجام شود که اگر این گونه باشد، برای او تفاوت چندانی ندارد که در حضور دیگران باشد و یا به تنهایی به راز و نیاز با خدا بپردازد و اگر خلاف این مطلب را در درون خود مشاهده کرد، باید در خلوص نیت خویش تردید کند.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این زمینه می‌فرماید: "هر آن که به نماز خویش، صورت زیبایی دهد تا مردم او را ببینند، اما هنگام خلوت، نمازش را با سستی و زشتی انجام دهد، گویا به پروردگارش توهین کرده است".
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نیز در سخنی مشابه بیان می‌دارد: "انسان ریاکار و خودنما سه علامت دارد. هنگامی که میان جمع است، نشاط او افزون می‌شود و هنگامی که تنها است، سستی او را فرا می‌گیرد و دوست دارد که تمام کارهایش مورد پسند مردم باشد".
این گونه است که می‌توان رفتار پیشوایان دینی را در جلوگیری از برخی شیوه‌های دعا درک نمود.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بعد از آن که گروهی را مشاهده کرد که با صدای بسیار بلندی مشغول دعا بودند، رو به آنان کرده و فرمود:
آهسته‌تر! شما با پروردگاری سخن می‌گویید که شنوا و بینا بوده و در کنارتان حضور دارد.
در نگاهی دیگر به دعا، می‌توان آن را به دو بخش تقسیم کرد که بخش اول آن، تنها در ارتباط با تکامل معنوی فرد بوده و بخش دیگر دعایی است که در راستای اهداف مشترک اجتماعی انجام می‌شود.
گرچه هر دو نوع دعا را می‌توان به صورت فردی و گروهی به جا آورد، اما به نظر می‌رسد که در بخش دوم، دعای گروهی اولویت دارد، چنان چه در نماز و دعای طلب باران این گونه است.
روایت است که گروهی نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمده و اظهار داشتند که قحطی، سرزمین ما را فرا گرفته است و از شما خواهشمندیم که دعایی در خصوص باران بفرمایید. ایشان دستور داد تا منبر را آماده کنند و مردم جمع شوند. سپس شروع به دعا کرده و خطاب به مردم فرمود که آمین بگویند. . .
از میان پیامبران گذشته،
حضرت موسی و
هارون (علیه‌السّلام) از ابتدای نبوتشان، گفتگوهای مشترکی با پروردگار داشتند، مانند این سخن: "قالا رَبَّنا اِنَّنا نَخافُ اَنْ یَفْرُطَ عَلَیْنا اَوْ اَنْ یَطْغی"
یا در موردی دیگر که خداوند در پاسخ دعایشان در ارتباط با چگونگی اصلاح وضعیت اجتماعی مصر بیان می‌دارد: " قَدْ اُجیبَتْ دَعْوَتُکُما".
دعای مشترکتان پذیرفته شد.
در این بخش به مستنداتی می‌پردازیم که برخی از آنها نشانگر برتری پنهانی بودن دعاها است که جز با انجام انفرادی آن امکان پذیر نیست و از برخی دیگر، شاید برتری دعای گروهی برداشت شود.
دلائلی که ناظر به برتری دعای انفرادی و پنهانی است:
پروردگار در قرآن به انسان‌ها توصیه می‌کند: " ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَة ً"
پروردگارتان را با
تضرع و زاری و پنهانی بخوانید.
سفارش دیگری در همین راستا در این کتاب مقدس وجود دارد: "وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خیفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ وَ لا تَکُنْ مِنَ الْغافِلین"
و صبحگاهان و شامگاهان در‌اندرون خود با زاری و ترس به یاد خدایت باش بدون آن که صدایت را بلند کنی و از بی‌خبران مباش.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: "بهترین عبادت، پنهانی‌ترین آنها است. "
و نیز: "ثواب نماز (
مستحب) پنهانی هفتاد برابر همان نمازی است که آشکارا خوانده شود. "
روایتی از
امام رضا (علیه‌السّلام) بیانگر آن است که "پاداش دعای پنهانی انسان، هفتاد برابر دعای آشکار او است. "
علاوه بر آن، عبادت و دعای فردی پیشوایان اسلامی، چیزی نیست که از نظرها دور باشد. به عنوان نمونه، امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) دعای معروف کمیل را مانند خطبه‌های خویش در حضور جمع و در
مسجد کوفه نخواند، بلکه
کمیل، حضرتشان را در گوشه‌ای مشاهده کرد که در حال
سجده، مشغول خواندن این دعا بود
و یا به روایتی دیگر، این دعا را به صورت انفرادی به شاگردش کمیل آموخت.
امام صادق (علیه‌السّلام)، خطاب به یکی از یاران خویش فرمودند: "ای عمار!
صدقه پنهانی برتر از صدقه آشکار است و سوگند به خدا، عبادت پنهانی نیز برتر از عبادت آشکار است. "
امام باقر (علیه‌السّلام) در سفارشی معنوی به یکی از شیعیان فرمودند که حفاظت از کردار نیک، مهم‌تر از خود آن است! و در پاسخ آن فرد که معنای چنین حفاظتی را جویا شدند، ادامه دادند: انسان، تنها به خاطر خدایی که شریک و همتایی ندارد، به دیگری نیکی کرده و یا کمکی مالی در اختیار او می‌گذارد. پروردگار در پاسخ این عمل ارزشمند او، پاداش کار نیک پنهانی را برایش در نظر می‌گیرد، سپس او در جایی از این کار نیک خود، سخن به میان می‌آورد که در پی آن، خدا از پاداش او کاسته و پاداش کار نیک آشکار را برایش می‌نویسد. بار دیگر، اگر سخن از آن کار نیک تکرار شود، خدا همان مقدار پاداش را نیز محو کرده و او را در زمره خودنمایان می‌نگارد!
با‌اندک دقتی در این روایت، برتری عبادات پنهانی بر عبادات آشکار مشخص خواهد شد.
دلایل دیگری که می‌توان برتری دعای گروهی را از آن برداشت کرد:
روایاتی مشاهده می‌شوند که به دعای گروهی توصیه می‌کنند، از جمله:
از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت شده است: "هیچ چهل نفری با هم جمع نشده و در ارتباط با موضوعی خاص، دست طلب به سوی خدا بر نمی‌دارند مگر آنکه پروردگار، دعایشان را به اجابت می‌رساند."
حضرتشان در جای دیگری می‌فرمایند: "هرگاه پدرم (امام باقر (علیه‌السّلام)) با مشکلی مواجه می‌شد، زنان و کودکان را گرد آورده، به دعا می‌پرداخت و آنان آمین می‌گفتند.
شاید توصیه به عبادات جمعی چون
نماز جماعت و یا احیانا وجوب بخشی از آنها، چون پاره‌ای از اعمال
حج و. . . ، برخی را به این باور برساند که اجتماعی و گروهی بودن را می‌توان به عنوان عنصری مطلوب در دیگر عبادات نیز در نظر گرفت که در پاسخ باید گفت: پروردگار با آن که تاکید فراوانی بر ارتباط خصوصی بندگان با خویش دارد، اما از برخی جنبه‌های اجتماعی و آموزشی عبادات نیز غافل نبوده است که با کمک آنها بتوان روح عبادت را در جامعه ترویج نموده، زمینه را برای تکامل فردی افراد اجتماع مهیا ساخت.
به عقیده ما موارد فوق، نمودی از همین جنبه‌های
عبادت و
دعا است.
در تایید این مطلب می‌توان به روایاتی اشاره کرد که پنهانی بودن عبادات را مخصوص مستحبات دانسته و واجبات را از آن استثنا می‌کند، مانند این وصیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به
اباذر: "ای اباذر! برتری پاداش نماز مستحب پنهانی بر همان نماز به صورت آشکار؛ مانند برتری
نماز واجب بر
نماز مستحب است. "
امام باقر (علیه‌السّلام) نیز در این زمینه می‌فرماید: "افراد با ایمان ترجیح می‌دادند که اعمال واجب خود را آشکار کرده، اما مستحبات را به صورت پنهانی انجام دهند."
شاید دلیل این موضوع، آن باشد که در انجام واجبات، احتمال خودنمایی و ریا کمتر از مستحبات است، اما با این وجود، با انجام گروهی آن، می‌توان حس معنویت را در جامعه برانگیخت.
موضوع مهم دیگری که در ارتباط با دعا شایان توجه است، لزوم بهره‌گیری مناسب از دعا است. به عبارتی، دعا تنها آن نیست که انسان، کلماتی را بدون توجه به معنا و مضمون آنها بر زبان آورده و به همان‌اندازه دلخوش بوده و انتظار پیشرفت معنوی داشته باشد.
می‌دانیم که دعا، ارتباط انسان با خدا است و در این راستا، او باید بداند که با معبود و معشوق خویش چه می‌گوید.
با توجه به این نکته، می‌توان گفت که فردی و گروهی خواندن دعا برای افراد مختلف در رسیدن به چنین هدفی، متفاوت است. شخصی که زبان عربی را به خوبی می‌داند، اگر پنهانی و به صورت فردی، دعایی با آن زبان زمزمه کند، به دلیل آن که غالبا تمرکز انسان در خلوت‌ها بیشتر است، شاید بتواند بهره معنوی بهتری از آن دعا ببرد، اما در طرف مقابل، شخصی که هیچ آشنایی با عربی نداشته و تصمیم دارد دعایی چون دعای ابو حمزه را در
شب قدر بخواند، اگر بدون قصد خودنمایی در جمع افرادی شرکت کند که علاوه بر خواندن متن دعا، نکاتی از آن را به زبان رایج برگردانده و توضیحاتی در باره آن ارائه دهند، مطمئنا بهره‌اش بیش از زمانی خواهد بود که بدون توجه به معنا، تنها به متن خوانی دعا بسنده کند.
علاوه بر آن باید دانست همان طور که آفت خودنمایی (
ریا) ممکن است عبادات جمعی را تهدید کند، عبادات فردی نیز از طرف آفتی دیگر یعنی خودپسندی (
عجب) تهدید می‌شود.
با آن که در بیشتر موارد، پاداش انجام پنهانی و انفرادی عبادات مستحبی چون دعا، برتر از انجام آشکار و گروهی آن قلمداد شده است، اما اگر هدف ارزشمند ارتباط با پروردگار، از سوی انگیزه‌های شیطانی مورد تهدید واقع نشود، هر دوی آشکار و نهان دعاها و دیگر عبادات، در نهایت به نفع انسان تمام خواهد شد و دعای همراه با اخلاص چه به صورت انفرادی خوانده شود و چه به صورت گروهی، تاثیر خود را برجای خواهد نهاد.
پروردگار در موارد فراوانی به این نکته اشاره می‌فرماید، از جمله:
الف: "اِنْ تُبْدُوا خَیْراً اَوْ تُخْفُوهُ اَوْ تَعْفُوا عَنْ سُوءٍ فَاِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُوًّا قَدیرا"
اگر کردار نیکی را آشکار و یا نهان انجام دهید و یا از ستمی که به شما شده درگذرید، بدانید که
خداوند، بخشنده و توانا است.
ب: "وَ اِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَاِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَ اَخْفی"
تو گرچه آشکارا سخنی بگویی، ولی بدان که خدا آشکار و نهان را می‌داند.
ج: "اِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَ اِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ یُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئاتِکُم"
اگر صدقه‌هایتان را آشکارا پرداخت کنید، کارتان ارزشمند است، اما اگر پنهانی به نیازمندان کمک کنید برایتان بهتر بوده و موجب بخشایش گناهانتان می‌شود.
و. . .
در نهایت، باید دانست که شیطان از وسوسه‌های خویش دست بر نمی‌دارد و هنگامی که
انسان تنها است، سستی و خمودی را در جان او افکنده، او را از عبادت باز می‌دارد و با
وسوسه احتمال ریا و خودنمایی، او را از شرکت در آن دسته مراسم عبادی که به صورت گروهی انجام می‌شود نیز منصرف می‌کند.
در برابر این ترفند شیطان، انسان باید به تدریج، اراده خود را تا‌اندازه‌ای تقویت کند که آشکار و نهان برای او یکسان بوده و مصداق این سروده نغز سعدی شیرازی شود:
رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند ••• بنگر که تا چه حد است مکان آدمیت
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «دعای آشکار و پنهانی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۷/۶.
