دایره حجیت سنت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: معصومین،
شیعه،
قوانین شرعی،
پیامبر .
پرسش: دایره
حجیت سنت شامل امور دنیوی و اخروی است یا شامل امور اخروی و دینی است؟ شواهد قرآنی و روایی و نظریات علما در این مورد چیست؟
پاسخ: قول به عدم اعتبار سنت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مستلزم تعطیل
دین و نقص قوانین شرعی است که با
حکمت خداوندی سازگار نیست. براین اساس است که برخی از اندیشمندان، حجیت و اعتبار سنت رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را از
ضروریات دین شمرده‌اند.
دانشمندان اصولی، اعم از
شیعه و
اهل سنت، براین رای اتفاق دارند که سنت عبارت است از: گفتار و کردار و تقریر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) . شیعه معتقد است که سنت شامل
قول و
فعل و
تقریر امامان (علیه السلام) نیز می‌شود، ازاین رو
امامت در امتداد
نبوت است و فرقی میان قول و فعل و تقریر امامان با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیست. براساس بینش شیعه، همان گونه که سنت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یکی از منابع و پایه‌های شناخت احکام شرعی در حوادث، وقایع و موضوعات پیش آمده است، سنت
امامان معصوم (علیه السلام) نیز یکی از منابع شناخت به شمار می‌آید.
شهید مطهری می‌گوید: درباره
حجیت ظواهر سنت احدی بحثی ندارد. برای اثبات حجیت سنت رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به وجوهی تمسک شده است، از آن جمله:
۱. نصوص قرآنی:
الف.
سوره حشر: "آنچه را رسول خدا برای شما آورده بگیرید (و اجرا کنید)، و از آنچه
نهی کرده خودداری نمایید".
ب.
سوره نجم: "و هرگز از روی
هوای نفس سخن نمی‌گوید!
آنچه می‌گوید چیزی جز
وحی که بر او نازل شده نیست"!
ج.
سوره احزاب: "مسلما برای شما در زندگی
رسول خدا سرمشق نیکویی بود... ".
۲. احادیث :
پیامبر اعظم در
حجة الوداع فرمود:«ا نی تارک فیکم الثقلین ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا بعدی کتاب الله و عترتی اهل بیتی و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض…؛
من دو چیز گرانبها در میان شما باقی می‌گذارم، تا زمانی که به آن دو پناهنده شوید گمراه نخواهید شد:
کتاب خدا و
عترت که خاندان من هستند. این دو از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا در کنار حوض بر من وارد شوند».( این حدیث دلالت بر حجیت و اعتبار سنت دارد.)
۳.
دلیل عقلی:
منظور از دلیل عقلی به خصوص آن ادله‌ای است که بر
عصمت رسول خدا و امتناع غفلت و خطا و سهو آن حضرت دلالت دارد؛ زیرا اعتقاد به این امور باعث می‌شود که مکلف
یقین پیدا کند تمام اعمال و گفتار رسول خدا موافق با موازین
شرع است و برای دیگران می‌تواند ملاک و
حجت قرار گیرد. و این دلیل عقلی خدشه ناپذیرترین دلیلی است که برای اعتبار سنت رسول الله آورده شده است. بنابراین سنت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و همچنین سنت
امامان معصوم (علیه السلام) مانند کلام خداوند متعال در همه ابعاد زندگی بشری اعتبار دارد و هیچ فرقی بین امور دنیوی، دینی و یا اخروی وجود ندارد. البته ما مامور به پیروی در کارهای شخصی
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و امامان معصوم (علیه السلام) نیستیم، مثلا اگر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سوار بر
استر می‌شدند دلیل نمی‌شود که ما هم باید استر سوار شویم، همچنین در امور مختص به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دستور به پیروی نداریم. به عنوان نمونه پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به دلایلی بیش از چهار همسر اختیار کردند، ولی سایر مردم چنین اختیاری ندارند و این امر از مختصات نبی گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است.
حال به پاسخ تفصیلی سوال می‌پردازیم:
سنت در لغت عبارت است از: روشی که مردم از آن پیروی کنند و برای آنان به صورت عادت درآمده باشد، چه نیکو و چه ناپسند. این معنا را
علامه فیروزآبادی در کتاب
قاموس المحیط، و
اسماعیل بن حماد جوهری در کتاب
صحاح اللغة، و
ابن اثیر در
نهایة، آورده‌اند. نیز همین معنا را علامه
محمد بن علی جرجانی در
تعریفات برای سنت یاد کرده و گفته است: واژه سنت در لغت به معنای راه است، خواه راه نیک باشد یا ناپسند.
سنت در اصطلاح فقها در مقابل
بدعت قرار دارد. بدعت یعنی هر حکمی که با
اصول شریعت ناسازگار بوده و بدون
حجت شرعی اظهار شده باشد، ولی سنت عبارت است از: حکمی که به اصول شریعت و حجت شرعی مستند باشد.
در
علم کلام واژه سنت دارای دو اصطلاح است.
الف. همان معنایی که از فقها در تعریف سنت نقل شده است.
ب. معنایی مرادف با معنای
مستحب . یعنی انجام عملی که فعل آن بر ترکش ترجیح داشته باشد، به گونه‌ای که ترک آن ممنوع نباشد.
دانشمندان اصولی، اعم از
شیعه و
اهل سنت، بر این رای اتفاق دارند که سنت عبارت است از:
گفتار و
کردار و
تقریر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم).
شیعه معتقد است که سنت شامل
قول و
فعل و
تقریر امامان (علیه السلام) نیز می‌شود، ازاین رو
امامت در امتداد
نبوت است و فرقی میان قول و فعل و تقریر امامان با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیست. تنها فرق میان
امام و
پیامبر در مسئله
وحی است که بر امامان وحی نازل نشده، بلکه آنان از طریق
الهام حقایق شرع را دریافت داشته و بازگو می‌کردند، همان گونه که در مورد شخص پیامبر اسلام نیز معتقدیم که در موارد غیر از وحی، آن حضرت بر اساس الهام الاهی عمل می‌کرده است و بدین جهت او «
اسوه» و «واجب الاطاعة» معرفی شده است.
براساس بینش شیعه، همان گونه که سنت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یکی از منابع و پایه‌های شناخت احکام شرعی در حوادث، و موضوعات پیش آمده است،
سنت امامان معصوم (علیه السلام) نیز یکی از منابع شناخت به شمار می‌آید.
پس از تبیین معنای لغوی و اصطلاحی سنت، زمینه برای بحث پیرامون ارزش و اعتبار و حجیت آن فراهم است.
شهید مطهری می‌گوید: درباره
حجیت ظواهر سنت احدی بحثی ندارد، ولی در باب
سنت - که مقصود همان اخبار و روایات است که قول یا فعل یا تقریر
پیغمبر یا
امام را بازگو کرده است- دو مطلب مهم وجود دارد که اصولیون درباره آنها بحث می‌کنند. یکی حجیت
خبر واحد است، دیگر مسئله
تعارض اخبار و روایات است. ازاین رو دو فصل مهم و پرشاخه در
علم اصول باز شده است؛ یکی به نام «خبر واحد» و دیگر به نام «
تعادل و تراجیح».
البته اصل اعتبار و حجیت سنت از همان ابتدا باید دارای دلیل باشد؛ زیرا پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به لحاظ بشری بنده‌ای است مانند دیگر بندگان خدا: بگو: «من فقط بشری هستم مثل شما...»
و این که گفتار و عمل و تقریر او اسوه و الگو و خط مشی برای دیگران قرار گیرد، نیاز به
دلیل شرعی و عقلی دارد. به تعبیر فنی
اصل اولی در این موارد عدم حجیت است، و
حجیت آن نیاز به اثبات و اقامه برهان دارد.
اعتبار و حجیت سنت- اعم از قول و فعل و تقریر- اگر چه نیاز به اثبات دارد، ولی با توجه به نصوص قرآنی اثبات آن کار دشواری نیست و نیاز به بحث فراوان ندارد، لذا اندیشمندان اسلامی به روشنی آن را پذیرفته‌اند.
به هر حال، برای اثبات حجیت سنت رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به وجوهی تمسک شده است، از آن جمله:
الف. «و ما آتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا؛
آنچه را رسول خدا برای شما آورده بگیرید (و اجرا کنید)، و از آنچه
نهی کرده خودداری نمایید.»
ب. «و ما ینطق عن الهوی، ان هو الا وحی یوحی؛
و هرگز از روی
هوای نفس سخن نمی‌گوید"! آنچه می‌گوید چیزی جز
وحی که بر او نازل شده نیست.»
ج. «... ان اتبع الا ما یوحی الی... ؛
... تنها از آنچه به من وحی می‌شود پیروی می‌کنم...»
د. آیات فراوانی که اطاعت و پیروی از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را لازم شمرده است که به عنوان نمونه به چند آیه اشاره می‌شود:
«و ما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن الله... ؛
ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای این که به فرمان خدا، از وی اطاعت شود...» «و ما کان لمؤمن و لا مؤمنة اذا قضی الله و رسوله امرا ان یکون لهم الخیرة من امرهم. . ؛
هیچ مرد و زن با ایمانی حق ندارد هنگامی که خدا و پیامبرش امری را لازم بدانند، اختیاری (در برابر فرمان خدا) داشته باشد...»
«یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم فان تنازعتم فی شی‌ء فردوه الی الله و الرسول... ؛
ای کسانی که
ایمان آورده‌اید!
اطاعت کنید خدا را! و اطاعت کنید پیامبر خدا و
اولو الامر (اوصیای پیامبر) را! و هر گاه در چیزی نزاع داشتید، آن را به خدا و پیامبر بازگردانید (و از آنها داوری بطلبید). ..» «قل ان کنتم تحبون الله فاتبعونی یحببکم الله... ؛
بگو: اگر خدا را دوست می‌دارید، از من پیروی کنید! تا خدا (نیز) شما را دوست بدارد...» "کسی که از پیامبر اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده... ".
از مجموع این آیات چنین استفاده می‌شود که به فرمان الاهی،
امر و
نهی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بدون استثنا باید مورد پذیرش قرار گیرد؛ زیرا او جز به خواست خدا چیزی را نمی‌گوید و همه رسولان به اذن پروردگار مطاع بوده‌اند و هیچ مؤمنی نمی‌تواند
قضاوت خدا و
رسول او را نادیده انگارد. و اطاعت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قرین اطاعت خدا است و همان گونه که مردم به اطاعت خداوند در تمام امور؛ چه دنیوی چه اخروی و چه دینی دعوت شده‌اند، به اطاعت رسول خدا نیز مامور گشته‌اند. براین اساس اطاعت از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در حقیقت اطاعت از خداست و برای
تقرب به پروردگار باید از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) او تبعیت کرد.
اگر چه برخی از آیات فوق، فقط حجیت قول و منطوق را می‌رساند، ولی از مجموع آنها معلوم می‌گردد که تبعیت و پیروی از رسول خدا لازم است و او اسوه و الگوی مردم در همه ابعاد زندگی چه دنیوی، چه دینی و چه اخروی می‌باشد: «لقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنة؛
مسلما برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی بود...»
برای اثبات اعتبار و حجیت سنت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برخی به احادیث نیز تمسک جسته‌اند.
در کتاب «
المدخل الفقه الاسلامی » این گونه آمده است: "من دو چیز گرانبها در میان شما باقی می‌گذارم، تا زمانی که به آن دو پناهنده شوید گمراه نخواهید شد: کتاب
خدا و عترتم که خاندان من هستند. این دو از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا در کنار
حوض بر من وارد شوند. و این حدیث دلالت بر حجیت و اعتبار سنت دارد.
و نیز
حدیث معاذ بن جبل مفهم اعتبار سنت است؛ زیرا وقتی
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به او فرمود چگونه بین مردم
حکم می‌کنی؟ گفت به کتاب خدا حکم می‌کنم و اگر نیافتم به سنت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ، و پیامبر او را منع نفرمود، بلکه عمل او را
امضا نمود و
تقریر کرد.
عمر عبدالله بنا بر آنچه در کتاب او است می‌گوید: سنت به عنوان دلیل و مصدر
تشریع اعتبار شده است و حدیث معاذ بن جبل گویای آن است.
منظور از دلیل عقلی به خصوص آن ادله‌ای است که بر
عصمت رسول خدا و امتناع
غفلت و
خطا و
سهو آن حضرت دلالت دارد؛ زیرا اعتقاد به این امور باعث می‌شود که مکلف
یقین پیدا کند تمام اعمال و گفتار رسول خدا موافق با موازین
شرع است و برای دیگران می‌تواند ملاک و
حجت قرار گیرد. این دلیل عقلی خدشه ناپذیرترین دلیلی است که برای اعتبار سنت رسول الله آورده شده است.
به هر حال، از نظر جنبه‌های عملی نیز چاره‌ای جز پذیرفتن اعتبار سنت نیست؛ زیرا اگر سنت رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را فاقد اعتبار انگاریم، بهره‌گیری از کتاب خدا، جهت دست‌یابی به احکام اسلامی بسیار اندک و محدود می‌شود و در بیشتر ابعاد مسائل دینی، علمی و اجتماعی و. . با بن بست و سر در گمی روبرو خواهیم شد؛ چون در قرآن معمولا کلیات و اصول احکام بیان گردیده و بیان جزئیات و خصوصیات احکام به سنت واگذار شده است. قرآن در مقام بیان اصل
تشریع حکم است، نه در مقام بیان تمام فروعات و ویژگی‌های حکم و موضوع.
جالب توجه است که اثبات ضرورت حجیت و اعتبار سنت از این طریق، خود نوعی استدلال عقلی خواهد بود و با دقت بیشتر و نیز با مراجعه به نمونه‌های آن در
فقه و معارف اسلامی استحکام آن آشکارتر می‌گردد. به عنوان مثال:
قرآن در باب
نماز فقط می‌فرماید: «و اقیموا الصلاة؛
و
نماز را بپا دارید...» و اگر به سنت اعتماد نشود، هر گز نمی‌توان کیفیت و شرایط و اجزا و موانع آن را شناخت. یا در مورد
زکات، قرآن می‌فرماید: «و آتوا الزکاة؛
و زکات را بپردازید» و باز در این مورد نیز بدون مراجعه به سنت، خصوصیات و فروعات آن مبهم و ناشناخته است.
این واقعیتی است که در همه ابواب
فقه بدون استثنا مشهود است، لذا باید گفت قول به عدم اعتبار سنت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مستلزم تعطیل
دین و نقص قوانین شرعی است که با حکمت خداوندی سازگار نیست. براین اساس است که برخی از اندیشمندان، حجیت و اعتبار سنت رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را از ضروریات دین شمرده‌اند.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «دایره اعتبار و حجیت سنت»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۲/۱۱.
