جمع بین نماز ظهر و عصر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: جمع بین دو نماز، نماز ظهر و عصر، نماز مغرب و عشا، نماز ظهریین، نماز عشائین.
پرسش: آیا استدلال به آیه شریفه «اقم الصلوة لدلوک الشمس...» از طرف
شیعه برای جواز جمع بین نماز ظهر و عصر تفسیر به رای نیست؟!
پاسخ: طبق
روایات وارده از کتب اهل تسنن، پیامبر اکرم نمازهای ظهرین و عشائین را به جمع خوانده‌اند و طبق روایات شیعه، پیامبر اکرم وقت و اوقات این نمازها را بیان فرموده‌اند.
قرآن شریف می‌فرماید: «اقم الصلوة لدلوک الشمس الی غسق اللیل و قرآن الفجر انّ قرآن الفجر کان مشهوداً؛
نماز را از
زوال خورشید تا نهایت تاریکی شب (نیمه شب) برپا دار و هم‌چنین قرآن فجر (نماز صبح) را؛ چراکه قرآن فجر مورد مشاهده (
فرشتگان شب و روز) است».
ابتدا به مفاهیم کلی
آیه پرداخته و سپس روایاتی که در این باره وارد شده مورد دقت قرار می‌گیرد.
اکنون آیه یادشده را مطرح می‌کنیم:
اصول یا دستور کلی آیه، برای اقامه نمازهایی از هنگام زوال خورشید تا نیمه شب و نیز در سپیده صبح می‌باشد.
واژة «دلوک» طبق
تفسیر مفسران به معنای رفتن خورشید به سوی غروب را گویند.
نماز از تکالیفی است که دارای وقت و ساعات تعیین شده و مخصوص می‌باشد.
نماز ظهر اولین نماز از
نمازهای واجب است: «اقم الصلوة لدلوک الشمس: لدلوک شمس به معنی زوال خورشید».
از این‌که در بیان
اوقات نمازهای پنج‌گانه، ابتدا زوال خورشید مطرح شده، می‌تواند گویای این حقیقت باشد که اولین
نماز واجب، نماز ظهر است و مؤید این مطلب، آیه ۲۳۸
سوره مبارکه بقره است که می‌فرماید: «حافظوا علی الصلوت و الصلوة الوسطی و قوموا لله قانتین» منظور از «الوسطی» در این‌جا نماز ظهر است).
آخرین وقت نماز، نماز عشا است. با توجه به این‌که «غسق»، شدت
ظلمت است و تاریکی شب در نیمه شب، از هر وقت متراکم‌تر می‌باشد، این کلمه روی هم رفته، غسق اللیل، نیمه شب را می‌رساند.
قرائت قرآن و بازخوانی پیام
وحی، عمده‌ترین رکن و مهم‌ترین بُعد
نماز است. (مراد از «
قرآن الفجر»، نماز صبح است و آوردن «قرآن» (
تلاوت آیات الهی)، به جای «صلاة»، می‌تواند مشعر به مطلب فوق باشد. البته بحث روایی این مطلب در ذیل خواهد آمد).
اهمیت و جایگاه ویژه نماز صبح نسبت به سایر نمازها.
نماز صبح در اول فجر، مورد شهود و نظاره‌ای ویژه است: «ان قرآن الفجر کان مشهوداً».
حال که اوقات پنج‌گانه نماز مشخص شد، به بیان جمع بین نماز ظهر و عصر و هم‌چنین جمع بین نماز مغرب و عشا می‌پردازیم.
اکنون به برخی
روایات اهل سنت اشاره می‌کنیم:
در
سنن نسائی باب جمع بین الصلاتین فی الحضر چنین آمده است:
«اَخبرنا قُتیبةُ، عن مالکٍ عن ابی‌الزّبیر، عن سعید بن جبیر عن ابنِ عباسٍ قال: صلّی رسول الله علیه و سلّم الظّهر و العصرَ جمیعاً و المغربِ و العشاءَ جمیعاً من غیرِ خوفٍ و لاسفرٍ؛ می‌فرماید: پیامبر اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله) نماز ظهر و عصر و هم‌چنین مغرب و عشاء را با هم جمع خواند، بدون آن‌که
ترس یا در
سفر باشد».
نظیر این
روایت در
صحیح مسلم، باب صلاة المسافرین و قصرها و هم‌چنین در
سنن ابن ماجه باب جمع بین الصلاتین در سفر آمده است.
(در آن‌جا آمده است: انّ رسول الله کان یجمعُ بین المغربِ و العشاء فی السفر، من غیر ان یعجله شیءٌ، و لا یطلبهُ عدّو و لا یخافَ و لا یخافُ شیئاً.)
روایت دیگری که نشانگر جمع خواندن ظهرین و عشائین است، در
سنن نسائی آمده است.«اَخبرنا محمدُ بن عبدِ العزیزِ بن ابی‌رزقه.... عن ابن عباسٍ: انّ النبیّ (صلي‌الله‌عليه‌وآله) کانَ یُصلّی بالمدینة یجمعُ بین الصّلاتین بین الظّهرِ و العصرِ و المغربِ و العشاءِ من غیر خوفٍ و لا المطرٍ، قیل لهُ: لِمَ؟ قال: لئلّا یکونَ علی امته حرجٌ؛ می‌گوید که
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در
مدینه، نمازهای ظهر و عصر و مغرب و عشاء را جمع خوانده، بدون این‌که از چیزی بترسد و یا
باران بیاید. به
ابن عباس گفته شدکه چرا پیامبر چنین کردند؟ جواب داد برای این‌که امتش در سختی نیفتند».
و همو باز از ابن عباس نقل کرده که «قال: صلّیتُ وراءَ رسول الله (صلي‌الله‌عليه‌وآله) ثمانیاً جمیعاً و سبعاً جمیعاً؛
پیامبر در مدینه نماز هشت رکعتی و هفت رکعتی خواندند».
روایات فراوانی در این مورد آمده است. جهت اطلاع بیش‌تر می‌توانید به کتاب‌های فوق مراجعه کنید.
اما روایاتی که
شیعه در خصوص جمع بین ظهرین و عشائین نقل می‌کند، بدین شرح می‌باشد:
«عن ضرارِ عن ابی جعفر عن الباقر (علیه‌السلام): فی قوله تعالی اقمِ الصلوة لدلوک الشمس، قال (علیه‌السلام): دلوکها زوالها غسق اللیل الی نصف اللیل ذلک اربع صلوات وضعهن رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ و وقّتهُنّ للناسِ و قرآن الفجر صلوة الغداة؛
می‌فرماید: دلوک شمس یعنی وقت ظهر، غسق اللیل تا نصف شب است که این وقت چهار نمازی است که پیامبر اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله) آن را قرار دادند، و وقت آن را برای مردم تعیین نمودند و قرآن الفجر همان نماز صبح است».
«عن ابی‌عبدالله (علیه‌السلام) قال: فی قوله تعالی ان الله افترضَ اربع صلوة اول وقتها زوال الشمس الی انتصاف اللیل فیها صلاتان اول وقتُها من عند زوال الشمس الی غروب الشمس الا انّ هذهِ قبل هذه و فیها صلوتان اول وقتها من غروب الشمس الی انتصاف اللیل هذه قبل هذه؛
فرمود: خداوند چهار
نماز را
واجب کرده که اول وقت آن، از زوال خورشید است (وقت ظهر) تا نصف شب که دو تایی از آن چهار نماز، شروعشان وقت زوال خورشید و پایان آن وقت پایان خورشید است، جز این‌که این (نماز ظهر) قبل از نماز عصر است و دوتایی از آن نمازها شروع وقتشان پس از
غروب خورشید است و پایان آن نصف شب جز این‌که این (
نماز مغرب) قبل از آن (نماز عشاء) است».
در المیزان
علامه طباطبایی (رحمة‌الله‌علیه) روایتی از
سعید بن مسیب از
علی بن حسین (علیه‌السلام) در تأیید قرآن فجر آورده که منظور همان نماز صبح است، می‌فرماید: «پیامبر اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله) نماز صبح را به همان صورت که در
مکه واجب شده بود، برگزار می‌کرد؛ چون هنگام صبح،
ملائکه روز در آمدن، و ملائکه شب در رفتن، عجله دارند؛ لذا نماز صبح را برای این‌که هم آیندگان آن را با رسول اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله) درک کنند و هم روندگان آن را به دو رکعت باقی گذاشت و معنای آیه: «انّ قرآن الفجر کان مشهوداً» همین است که هم
مسلمانان آن را شاهدند و هم ملائکه شب و هم
ملائکه روز».
این روایت را
دانشمندان اهل تسنن نیز نقل کرده‌اند؛ از جمله طبق تفسیر
روح المعانی امام احمد و
نسائی و
ابن ماجه و
ترمذی و حاکم از پیامبر اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله) آن روایت را نقل کرده‌اند که در
تفسیر این جمله فرمود: «تَشهده ملائکة اللیل و ملائکة النهار».
آن‌چه به عنوان نتیجه قابل بیان است، این است که طبق
روایات وارده از کتب اهل تسنن، پیامبر اکرم نمازهای ظهرین و عشائین را به جمع خوانده‌اند و طبق روایات
شیعه، پیامبر اکرم وقت و اوقات این نمازها را بیان فرموده‌اند.
۱. سنن نسائی، باب جمع صلاة در حضر.
۲. سنن ابن ماجه، باب جمع صلاة در حضر.
۳. سنن ابن داود، باب جمع صلاة در حضر.
۴. صحیح مسلم، باب جمع صلاة در حضر.
۵. تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، ج۱۳، ص۲۴۳.
۶. تفسیر نور الثقلین، علامه حویزی، انتشارات مؤسسه تاریخ الغربی، بیروت، ج۴، ص۲۲۴.
۷. تفسیر البرهان، علامه سید‌هاشم بحرانی، انتشارات مؤسسه انتشارات بعثت، ج۳، ص۵۶۸.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «جمع بین نماز ظهر و عصر»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۲/۱۸.
