جدال باطل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: جدل، قرآن،
مناظره،
مجادله.
پرسش: جدال باطل چیست؟ نمونه‌هایی از
قرآن ذکر کنید؟
جدال باطل (مذموم)، در برابر
جدال احسن است. این جدل که برای پوشاندن و ردّ
حق با باطل یا به منظوری غیر از حق طلبی یا برای نزاع و جاه طلبی صورت می‌گیرد، در
قرآن کریم صریحاً مذمّت شده است:
«وَ کَانَ الْاِنسَنُ اَکْثَرَ شَیْءٍ جَدَلًا؛
انسان بیش از هر چیزی سر جدال دارد.»
«وَ قَالُواْ ءَاَ لِهَتُنَا خَیْرٌ اَمْ هُوَ مَا ضَرَبُوهُ لَکَ اِلَّا جَدَلَا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ؛
گفتند: معبودان ما بهتر است یا او؟ آن مثال را جز از سر جدل برای تو نزدند، بلکه آنان مردمی جدل پیشه بوده‌اند.»
در مقابلِ آیات ناظر به جدال احسن، آیات فراوانی از مناظره و جدال مذموم نهی می‌کنند؛ مانند آیات۴- ۵ و ۳۵
غافر «مَا یُجَدِلُ فِی ءَایَتِ اللَّهِ اِلَّا الَّذِینَ کَفَرُواْ...•...وَ جَدَلُواْ بِالْبَطِلِ لِیُدْحِضُواْ بِهِ الْحَقَّ؛
فقط کافران در آیات خدا جدل کردند...به باطل جدل کردند تا با آن حق را بکوبند.» و ۳ و ۸
حج؛ ۱۰۷
نساء و ۵۴
کهف ؛
در این آیات، به روش باطل گرایان برای اثبات سخنان باطل آنان اشاره شده که با انواع سفسطه‌ها و بهانه جویی‌ها برای ابطال حق و اغوای مردم ساده دل تلاش می‌کنند.
سخریه،
تهدید،
افترا، انکار بدون دلیل و... از موارد مجادله به باطل است. از این نوع مجادله‌ها که نتیجه‌ای جز دوری از حق، تاریکی دل و ریشه‌دار شدن خصومت‌ها و کینه‌ها ندارند، به شدّت نهی شده است.
منشا اصلی مجادله به باطل،
کبر،
غرور،
خودمحوری و
هواپرستی، و سرچشمه کبر هم
جهل و نادانی است که در آیات یاد شده بدانها اشاره شده است. انکار بی‌دلیل نیز از موارد مجادله به باطل است. بنا بر این، مجادله به حق با مخالفان، تنها بر کسانی جایز یا
واجب است که قدرت اثبات حق را داشته باشند و از این رو
امام صادق (علیه‌السّلام) تنها به کسانی مانند
حمزة بن محمد (طیار) و امثال او اجازه
مناظره می‌دادند.
در روایتی از
امام باقر (علیه‌السّلام) از جدال‌گران باطل به «اصحاب الخصومات» یاد شده است
که می‌تواند بر گرفته از آیه ۵۸
زخرف: «مَا ضَرَبُوهُ لَکَ اِلَّا جَدَلَا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ؛
آن مثال را برای تو نزدند، جز از سر جدل؛ بلکه آنان گروه ستیزه جویند» باشد. در روایتی از
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده است که فرمود: مجادله کنندگان
[به باطل
] در دین خدا، بر زبان هفتاد پیامبر
لعنت شده‌اند.
در روایاتی نیز جدال باطل، عامل تباهی
یقین،
فرو افتادن در دام
زندقه و بی‌دینی،
ریا،
شک،
حبط عمل، هلاکت و دوری از خدا
شناسانده شده است.
در قرآن کریم به نمونه‌هایی از جدال باطل اشاره شده است:
«اِنَّ الَّذِینَ یُجَدِلُونَ فِی ءَایَتِ اللَّهِ بِغَیْرِ سُلْطَنٍ اَتَلهُمْ اِن فِی صُدُورِهِمْ اِلَّا کِبْرٌ مَّا هُم بِبَلِغِیهِ؛
کسانی که بدون این که دلیلی برایشان بیاید، در آیات خدا جدل می‌کنند، در سینه‌هایشان جز کبر نیست، و به آن
[آرزو
] نمی‌رسند.»
«اَلَمْ تَرَ اِلَی الَّذِینَ یُجَدِلُونَ فِی ءَایَتِ اللَّهِ اَنَّی یُصْرَفُونَ؛
آیا خبردار نشدی از کسانی که در آیات خدا مجادله می‌کنند، تا کجا انحراف پیدا کرده‌اند؟»
«وَ یُجَدِلُ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِالْبَطِلِ لِیُدْحِضُواْ بِهِ الْحَقَّ وَ اتَّخَذُواْ ءَایَتِی وَ مَآ اُنذِرُواْ هُزُوًا• وَ مَنْ اَظْلَمُ مِمَّن ذُکِّرَ بَِایَتِ رَبِّهِ فَاَعْرَضَ عَنْهَا وَ نَسِیَ مَا قَدَّمَتْ یَدَاهُ اِنَّا جَعَلْنَا عَلَی قُلُوبِهِمْ اَکِنَّةً اَن یَفْقَهُوهُ وَ فِی ءَاذَانِهِمْ وَقْرًا وَ اِن تَدْعُهُمْ اِلَی الْهُدَی فَلَن یَهْتَدُواْ اِذًا اَبَدًا؛
کسانی که کافر شدند، به باطل مجادله می‌کنند، تا با آن حق را پایمال کنند، و آیات مرا و هر آنچه را که
بیم داده شدند، به ریشخند گرفتند. چه کسی ستمگرتر از آن کسی است که وقتی آیات پروردگارش به او یادآوری می‌شد، از آنها روی گرداند، و آنچه پیشتر اندوخته بود از یاد برد؟ ما بر دل‌هایشان پرده‌ای افکندیم تا آن را نفهمند و در گوش‌هایشان سنگینی است. اگر آنها را به
هدایت دعوت کنی، هرگز هدایت نپذیرند.»
«وَ جَدَلُواْ بِالْبَطِلِ لِیُدْحِضُواْ بِهِ الْحَقَّ؛
به باطل مجادله کردند تا با آن حق را پایمال کنند.»
«وَ مِنَ النَّاسِ مَن یُجَدِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّبِعُ کُلَّ شَیْطَنٍ مَّرِیدٍ؛
از مردمان کسانی هستند که بدون اطلاع، در باره خداوند مجادله می‌کنند، و از هر
شیطان یاغی پیروی می‌نمایند.»
«وَ مِنَ النَّاسِ مَن یُجَدِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لَا هُدًی وَ لَا کِتَبٍ مُّنِیرٍ• ثَانِیَ عِطْفِهِ لِیُضِلَّ عَن سَبِیلِ اللَّهِ؛
از مردمان کسانی هستند که بدون اطلاع و هدایت و کتاب روشنگری در باره
خداوند مجادله می‌کنند، آن هم از سر نخوت تا مردم را از راه خدا گمراه کنند.»
«وَ الَّذِینَ یُحَآجُّونَ فِی اللَّهِ مِن بَعْدِ مَا اسْتُجِیبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ دَاحِضَةٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَ عَلَیْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ؛
کسانی که در باره خدا محاجّه می‌کنند، بعد از آن که دعوت او را اجابت کردند، حجتشان پیش پروردگارشان باطل است، و خشمی بر آنهاست، و عذابی سخت برایشان هست.»
این آیه، ناظر به مجادله یهودیان با مسلمانان است. آنها می‌گفتند: ما و شما
نبوت موسی (علیه‌السّلام) را پذیرفته‌ایم و اختلاف ما بر سر پیامبری
محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است، پس شما باید به یهودیت بگروید.
راز بطلان این حجّت جدلی این است که یهودیان مانند مسلمانان معتقد بودند که علت لزوم ایمان به نبوّت موسی (علیه‌السّلام) معجزات آشکار اوست. پس همه باید به نبوّت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ایمان آورند؛ زیرا آن حضرت هم صاحب
معجزه بود.
«یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِهَا وَالَّذِینَ ءَامَنُواْ مُشْفِقُونَ مِنْهَا وَ یَعْلَمُونَ اَنَّهَا الْحَقُّ اَلَآ اِنَّ الَّذِینَ یُمَارُونَ فِی السَّاعَةِ لَفِی ضَلَلِ بَعِیدٍ؛
کسانی که به آن
[قیامت] ایمان ندارند، شتابزده آن را می‌خواهند، و کسانی که ایمان آوردند، از آن هراسناک‌اند، و می‌دانند که آن حق است، بدان که آنان که در باره قیامت مجادله می‌کنند در گمراهی دور و درازی‌اند.»
«وَ اِنَّ الشَّیَطِینَ لَیُوحُونَ اِلَی اَوْلِیَآلِهِمْ لِیُجَدِلُوکُمْ؛
شیطان‌ها به دوستانشان
وسوسه می‌کنند تا با شما مجادله کنند.»
«وَ اِن جَدَلُوکَ فَقُلِ اللَّهُ اَعْلَمُ بِمَا تَعْمَلُونَ؛
اگر با تو مجادله کردند، بگو: خداوند داناترین است به آنچه انجام می‌دهید.»
این آیه، ناظر به مجادله بر اساس جهالت و
تعصب است که به نزاع و
مراء کشیده می‌شود؛
«اَتُجَدِلُونَنِی فِی اَسْمَآءٍ سَمَّیْتُمُوهَآ اَنتُمْ وَ ءَابَآؤُ کُم مَّانَزَّلَ اللَّهُ بِهَا مِن سُلْطَنٍ؛
آیا با من مجادله می‌کنید در باره نامه‌هایی که خود شما و پدرانتان آنها را درست کرده‌اید، و از جانب خداوند دلیلی برای آنها نازل نشده است؟»
جدال بر ضد حق پس از روشن شدن آن: «یُجَدِلُونَکَ فِی الْحَقِ بَعْدَ مَا تَبَیَّنَ کَاَنَّمَا یُسَاقُونَ اِلَی الْمَوْتِ وَهُمْ یَنظُرُونَ؛
با تو در باره حق (پس از آن که روشن شد) مجادله می‌کنند. گویی که آنان را به سمت
مرگ می‌برند و ایشان می‌نگرند.»
«وَلَا تُجَدِلْ عَنِ الَّذِینَ یَخْتَانُونَ اَنفُسَهُمْ اِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ مَن کَانَ خَوَّانًا اَثِیمًا•...هَاَنتُمْ هَؤُلَآءِ جَدَلْتُمْ عَنْهُمْ فِی الْحَیَوةِ الدُّنْیَا فَمَن یُجَدِلُ اللَّهَ عَنْهُمْ یَوْمَ الْقِیَمَةِ اَم مَّن یَکُونُ عَلَیْهِمْ وَکِیلاً؛
از کسانی که به خودشان
خیانت می‌کنند دفاع مکن.
خداوند هر کسی را که خیانت پیشه و گناهکار باشد، دوست ندارد...هان شما همان‌هایی هستید که در زندگی
دنیا از ایشان جانب‌داری کردید. پس چه کسی در
روز قیامت از آنها در برابر
خدا جانب‌داری خواهد کرد؟ یا چه کسی حمایت‌گر آنان خواهد بود؟»
«الْحَجُّ اَشْهُرٌ مَّعْلُومَتٌ فَمَن فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَ لَا فُسُوقَ وَ لَا جِدَالَ فِی الْحَجِ.
حج در ماه‌های معیّنی است. پس هر کس در این
[ماه‌ها
]، حجّ را
[بر خود
] واجب گرداند،
[بداند که
] در اثنای حجّ، همبستری و
گناه و
جدال [روا
] نیست.»
در باره جدال مذموم در حج تفسیرهایی شده است:
از
امام صادق (علیه‌السّلام) روایت شده که اگر مجادله به سوگند راست در مقام دفاع از خود بکشد و مثلاً شخص «لا و اللَّه» و «بلی واللَّه» بگوید، از مصادیق
نهی آیه شریفه است که اگر سه بار در یک صحنه تکرار شود،
کفاره دارد و اگر
قسم دروغ باشد یک بار آن نیز برای وجوب کفاره کافی است.
تفسیرهایی دیگر نیز برای جدال در حج بیان شده‌اند.
سایت حدیث نت، برگرفته از مقاله «جدال باطل»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۲۰.
