• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تقویت حافظه در اسلام

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: تقویت حافظه، اسلام.

پرسش: روش‌های تقویت حافظه در اسلام کدام‌اند؟

پاسخ:




اسلام اساساً دین هدایت و نجات بشر است:
اسلام دین هدایت بندگان به سوی سعادت و رستگاری است و هدف، ارائه راهی است که تقرب و در جوار رحمت حق قرار گرفتن را به ارمغان می‌آورد؛ نجات بندگان از گم‌گشتگی‌ها بر روی زمین، بزرگ‌ترین هدیه خداوند به بشر است؛ هم‌چنین هدف از ارسال پیامبران هم در این راستا بیان می‌گردد؛ از‌این‌رو آن‌ها در کامل‌ترین ادیان آسمانی «اسلام عزیز»، مسائل و احکامی برای زندگانی سالم به نحو کلی بیان شده است. خصوصیت این مسائل حفظ کردن «جنبه انسانیت» افراد است، که عقل بشر به مصالح واقعی بسیاری از آن‌ها نمی‌تواند پی برد. وقتی از دوبُعدی بودن موجودی به نام انسان صحبت می‌شود، «جنبه انسانیت» در رابطه با روح معنا می‌یابد که پاک نگاه داشتن آن، وظیفه هر فردی می‌باشد؛ بنابراین که حتی احکام مرتبط با خوردن و آشامیدن و پوشیدنی‌ها در این راستا مطرح گشته‌اند.


اما اسلام با آن‌که صرفاً به سعادت بشری نظر داشته، در‌عین‌حال به مناسبت‌های مختلف از مسائل مربوط به زندگی عمومی سخن گفته است؛ البته این بدین معنی نیست که خود با هدف کشف و تبیین قوانین علمی به بیان آن‌ها مبادرت ورزیده باشد. همان‌گونه که مستحضرید در قرآن، آیات گوناگونی درباره نظم و واقعیات جهان هستی مطالبی را بیان کرده است و همواره انسان را به جست‌وجو و کاوش درباره طبیعت فرا خوانده است. به عبارت دیگر، در متن دین دعوت به تفکر و کاوش‌های تجربی و آزمایش و سیر در طبیعت وجود دارد.
[۱] گلشنی، مهدی، از علم سکولار تا علم دینی، ص۵۶، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۷ ش.
آیاتی نظیر «قُلِ انْظُرُوا مَاذَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالْاَرْضِ؛ بگو: بنگرید که چه چیزهایی در آسمان‌ها و زمین است». پس خود اسلام ما را به علم تشویق می‌کنند و مسائلی را که می‌توان با بررسی علمی به دست آورد، به خودمان واگذارده است و ما تا آن‌ اندازه بایست درصدد فراگیری آن باشیم که دستورهای دینی فراگیری آن را از هر منبعی که واجد آن باشد، بر ما لازم دانسته‌اند.

۲.۱ - بیان یک روایت

در روایت زیر اشاره به این معنا دارند:
«اطلبوا العلم و لو بالصین؛ علم را بجویی، حتی اگر در چین باشد».

۲.۲ - روایتی از امام علی

امام علی (علیه‌السّلام) فرمودند:
«العلم ضالة المؤمن فخذوه و لو من ایدی المشرکین؛ عمل گمشده مؤمن است؛ پس آن را جذب کنید (فرا گیرید)؛ حتی اگر از دست مشرکان باشد».
[۴] قرطبی، ابی‌عمر یوسف بن عبدالبر، جامع بیان العلم و فضله، ص۱۲۲، بیروت، مؤسسه الکتب الثقافیة، ۱۴۱۵ هـ ق.



بهره‌گیری از کشفیات علمی لازم است:
حال در خصوص سؤال مذکور یعنی تقویت حافظه و احیاناً خلاقیت و پرورش تفکر چنان‌چه علوم تجربی به نتایجی دست یافته‌اند، براساس تعالیم دینی بایستی آن‌ها را فرا گرفت و از آن‌ها سود جست و نباید انتظار داشت که دین با رسالت تا این حدّ مهم به مسائل بی‌شماری که در زندگی هست بپردازد؛ هرچند گهگاه در متون دینی اسلام ـ اعم از قرآن و احادیث ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) به توصیه‌هایی در رابطه با خواص مواد غذایی و نقش آن‌ها در سلامتی مزاج و یا بر هم زدن آن برمی‌خوریم؛ البته برخی از این توصیه‌ها، ناظر به «جهت علمی» مسئله است؛ چنان‌که توصیه به خوردن «مَویز» که نوعی کشمش دارای قند است، فرآیند سوخت‌و‌ساز (متابولیسم) را در مغز تأمین می‌نماید. «عسل» نیز با دارا بودن «قند عالی» در توصیه‌های اسلام برای تقویت حافظه مورد اشاره قرار گرفته است. در مواردی هم در زمان امام باقر و امام صادق (علیهما‌السّلام) زمینه‌هایی فراهم شد و به شاگردان خود مسائلی را در زمینه علوم تجربی آموختند و بدین وسیله به آن‌ها آموختند که به دنبال پیشرفت علمی و سامان دادن اوضاع زندگی خود باشند.


در دسته دیگری از روایات، متعادل‌سازی و منسجم کردن قوای انسان توصیه شده است.

۴.۱ - حدیثی از امام علی

حضرت علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «بترک ما لا یعنیک یتمّ لک العقل ؛ با نپرداختن به امور بی‌اهمیت و بی‌ارزش، عقل و خرد تو کمال و فزونی خواهد یافت».

این روایت سعی در دور نگه داشتن ذهن افراد از آشفتگی‌های درونی و بیرونی دارند، که به لحاظ روان‌شناختی می‌توان آن‌ها را نیز مورد مطالعه و بررسی قرار داد؛ هم‌چنان‌که روان‌شناسی علمی مستقلاً به مطالعه آن‌ها پرداخته است و به همان نتایج به‌صورت علمی دست یافته است.
بنابراین هدف، حفظ آرامش روانی به عنوان زمینه‌ای برای سالم ماندن قوای فکری است؛ در این صورت فرد می‌تواند به حافظه‌ای بهتر دست یابد؛ برای نمونه می‌توان به استعمال بوی خوش و دوری از بوهای بد و نوشتن مطالب که اشاره به تقویت حافظه دیداری دارد که با درگیر کردن ذهن مطالب به طور شگفت‌انگیزی در ذهن جای می‌گیرد و این مسئله مورد تأیید علم نیز به اثبات رسیده است.

۴.۲ - حدیثی از امام صادق

امام صادق (علیه‌السّلام) فرمودند: بنویسید؛ زیرا نمی‌توان آموخته‌ها را حفظ کرد، جز به وسیله نوشتن.
[۶] عاملی شامی، زین‌الدین بن علی، منیة المرید، احمد حسینی، ناشر: مجمع الذخایر الاسلامیه.



در این بین به دسته‌ای از توصیه‌ها برمی‌خوریم که از دایره قوانین علمی خارج بوده و علم نمی‌تواند آن‌ها را تبیین کند، هرچند گاه به برخی جنبه‌ها اشاره می‌گردد که می‌تواند تا ‌اندازه‌ای نیز درست باشد؛ به عنوان نمونه:
[۷] بصری، صفاء‌الدین، راهنمای حفظ قرآن، ترجمه: محمدمهدی رضایی، دفتر نشر الهادی.

خواندن قرآن و مداومت در خواندن آیت‌الکرسی، فرستادن صلوات بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و اهل بیت (علیهم‌السّلام)، ترک گناه، ترک خنده زیاد و بلند و ترک بی‌احترامی به استاد هم در جلوگیری از کم‌حافظگی مورد اشاره قرار گرفته است.
هم‌چنین مسواک زدن از عوامل مؤثر برشمرده شده است و با عقل نمی‌توان پی برد آیا با انجام ندادن برخی کارها برکت از فرد سلب می‌شود یا خیر؛ گرچه می‌توان به دلایلی نیز دست یافت؛ به عنوان مثال، ممکن است انجام گناهان به وسیله دور کردن انسان از معنویات موجب کاهش حافظه گردد؛ اگر چه به وضوح، انجام گناهان عامل آشفتگی قوای روانی نیز می‌باشد، اما همواره این‌گونه نیست و دست یک قاعده غیر عادی نیز در کار است.
خوردن پنیر زیاد که باعث کاهش قوای حافظه می‌گردد؛ هم‌چنین خوردن ترشی و غذای داغ و اثر آن‌ها در کاهش حافظه تا ‌اندازه‌ای قابل مطالعه توسط علم است؛
«زیاده‌روی در مباشرت جنسی» منجر به تحلیل قوای بدنی و تغییر مسیر یافتن مواد سوختی بدن از مغز می‌گردد؛ از‌این‌رو در روایات از آن پرهیز داده شده‌اند که برخلاف دسته قبل، قابل بررسی و پی‌گیری علمی است.


در یک جمع‌بندی کلی می‌توان برای تقویت حافظه توصیه‌های زیر را از منابع اسلامی به دست آورد:

۶.۱ - تغذیه

امروزه نقش تغذیه در کارکرد مؤثر ذهن و حافظه مشخص شده است. در منابع دینی سفارش شده که برخی چیزها را برای تقویت حافظه مورد استفاده قرار دهیم؛ مانند کشمش و عسل یا از خوردن برخی چیزها مانند پنیر، ترشی، و غذای داغ منع شده است. پس تغذیه می‌تواند نقش مؤثری در تقویت حافظه داشته باشد.

۶.۲ - بهداشت

آلودگی و عدم رعایت بهداشت از کارکرد مؤثر ذهن می‌کاهد، در منابع اسلامی رعایت نظافت و توجه به بهداشت مورد تأیید قرار گرفته است و در مواردی مانند مسواک زدن ارتباط آن با حافظه تصریح شده است. پس رعایت بهداشت می‌تواند در تقویت حافظه مؤثر باشد.

۶.۳ - عمق پردازش

یکی از مسائلی که سبب ماندگاری مطالب در ذهن می‌شود، پردازش عمیق مطالب در ذهن است. تفکر درباره مطالب سبب عمیق شدن پردازش می‌شود. در اسلام به مسئله تفکر زیاد اهمیت داده شده است.

۶.۴ - توجه و دقت

دقت و توجه سبب می‌شود که مطالب بیش‌تر در ذهن بماند. در منابع اسلامی، به کارگیری حواس و استفاده از گوش و چشم مورد تأکید قرار گرفته است. کسانی که از حواس خود به‌خوبی بهره نمی‌گیرند، کر و لال و گنگ معرفی شده است.

۶.۵ - بیان مطالب

بیان مطالب سبب می‌شود که انسان آن‌ها را به‌زودی فراموش نکند. در منابع اسلامی، نشر علم، روایت علم، رساندن و بیان آن مورد توجه قرار گرفته است و زکات علم، نشر آن معرفی شده است.

۶.۶ - یادداشت

یکی از عواملی که از فراموشی جلوگیری می‌کند و سبب ماندگاری بیش‌تر مطالب در ذهن می‌شود، نوشتن مطالب است. در اسلام نیز نوشتن و یادداشت سفارش شده است و توصیه شده است که علم را با نوشتن دربند ‌اندازید.

۶.۷ - آرامش درون

ذهن آشفته سبب می‌شود که مطالب در آن باقی نماند. در اسلام سفارش شده است که انسان ذهن خود را به هر چیزی درگیر نکند و امور بی اهمیت را رها کند.

۶.۸ - معنویت و ترک گناه

مسائل معنوی سبب انسجام ذهن و آرامش روان می‌شود. این امر نقش زیادی در یادگیری مؤثر مطالب دارد. در منابع اسلامی، توصیه‌های زیادی به مسائل معنوی و نقش آن‌ها در تقویت حافظه شده است.


تقویت حافظه، محمدحسین حق‌جو.


۱. گلشنی، مهدی، از علم سکولار تا علم دینی، ص۵۶، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۷ ش.
۲. یونس/سوره۱۰، آیه۱۰۱.    
۳. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱، ص۱۷۷، چاپ بیروت، داز احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ه ق.    
۴. قرطبی، ابی‌عمر یوسف بن عبدالبر، جامع بیان العلم و فضله، ص۱۲۲، بیروت، مؤسسه الکتب الثقافیة، ۱۴۱۵ هـ ق.
۵. آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، ص۳۰۲، ح ۱۱۳.    
۶. عاملی شامی، زین‌الدین بن علی، منیة المرید، احمد حسینی، ناشر: مجمع الذخایر الاسلامیه.
۷. بصری، صفاء‌الدین، راهنمای حفظ قرآن، ترجمه: محمدمهدی رضایی، دفتر نشر الهادی.




سایت ‌اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تقویت حافظه در اسلام»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۲/۱۶.    



جعبه ابزار