تفسیر روح المعانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: تفسیر روح المعانی، آلوسی، اهل سنت، شیعه.
پرسش: تفسیر روح المعانی اثر کیست؟ و از جهت محتوا چگونه تفسیری است؟
پاسخ: تفسیر «روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم» اثر محمود أفندی آلوسی(۱۲۱۷ ـ ۱۲۷۰ق) از مفسران اهل سنت است. این تفسیر، تفسیری بسیار مفصل بوده که حجمی بیش از سایر
تفاسیر دارد و در آن، گاه موضوعاتی چون مسائل فقهی را هم بهطور گسترده شرح میدهد و آرای فقها، مناقشات، مجادلات آنان را یادآور میشود؛ چنانکه گاه کتاب را از حالت کتاب تفسیر به کتاب فقه تبدیل میکند. در مسائل کلامی هم
سخن را به درازا میکشاند. به عبارتی او تلاش کرده تا نوعی دایرة المعارف در قالب کتاب تفسیری ارائه کند.
تفسیر «روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم» اثر شهابالدین، محمود أفندی آلوسی با کنیه أبوالثناء است که در سال ۱۲۱۷ ق در حوالی بغداد به
دنیا آمد.
او نزد استادان بزرگ بغداد از جمله پدرش کسب
علم کرده
و پس از گذشت مدت زمانی نه چندان طولانی، به تدریس و نگارش مشغول شد.
تفسیر آلوسی نشانگر تسلط او بر علوم مختلفی چون فقه، ادبیات عرب، منطق، تفسیر،... و نیز
حافظه نیرومند او دارد و خود او نیز در این زمینه میگوید: «هرگز ذهنم در خصوص چیزی که آن را حفظ کردهام، به من خیانت نورزیده است».
گرچه
تفسیر روح المعانی، مشهورترین کتاب آلوسی بوده و او شهرتش را وامدار این
کتاب است، اما آثار دیگری هم از او برجای مانده است:
۱. «شرح المسلم» در علم منطق؛
۲. «الأجوبة العراقیة عن الأسئلة اللاهوتیة»؛
۳. «الأجوبة العراقیة علی الأسئلة الإیرانیة»؛
۴. «درة الغواص فی أوهام الخواص».
آلوسی داستان شروع نگارش این
تفسیر را اینگونه بیان میکند: «در رجب سال ۱۲۵۲ هجری، در رؤیا دیدم که
خداوند به من امر نموده که
آسمان و زمین را طی نمایم و من نیز طی نمودم؛ و درحالیکه دستی بر
آسمان و دستی بر آب داشتم، بیدار شدم. در پی تعبیر
خواب به این نتیجه رسیدم که مراد تألیف تفسیر است. پس از آن در ۱۶ شعبان همان سال در سن ۳۴ سالگی نوشتن این تفسیر را آغاز کردم».
آلوسی پانزده سال برای نگارش این تفسیر، وقت گذاشت.
روش کلی او در تفسیر اینگونه بود که:
ابتدا به نام
سوره، مکی، مدنی بودن و اقوال موجود در این قسمت و نظر مورد قبولش، میپردازد، سپس به
ذکر فضیلت سوره و خواص آن همت میگمارد، بعد از آن تفسیر سوره را
آیه به آیه و کلمه به کلمه، بیان میکند، که در آن به لغت، ادبیات،
قرائت، مناسبت بین
آیات و
سورهها و
اسباب نزول میپردازد.
آلوسی همچنین از جمله افرادی است که در مباحث لغوی و ادبی استشهاد فراوانی به اشعار
عرب دارد.
آلوسی در ابتدای این
کتاب، مباحثی را بهعنوان مقدمه مطرح میکند:
۱. معنای تفسیر و تأویل؛
۲. آنچه تفسیر بدان نیاز دارد، معنای تفسیر به رأی و محدوده آن؛
۳. اسامی قرآن؛
۴. غیر مخلوق بودن قرآن؛
۵. حروف سبعه؛
۶. دلایل
اعجاز قرآن.
تفسیر روح المعانی، گستردهترین تفسیری است که پس از تفسیر
فخر رازی به شیوه کهن نوشته شده است؛ بلکه میتوان گفت: نسخه دوم تفسیر رازی است؛ ولی با اندکی تغییر ـ که چندان هم مهم نیست ـ چون هرکه تفسیر
آلوسی را بخواند، درمییابد که وی بهطور کامل بر تفسیر رازی تکیه کرده و منبع و مأخذ اول وی در تفسیر، همان تفسیر رازی بوده است.
وی مسائل فقهی را هم بهطور گسترده و با ذکر اقوال مختلف شرح میدهد تا جایی که گاه کتاب را از نوشتاری تفسیری به نوشتاری فقهی تبدیل میکند.
در مسائل کلامی هم
سخن را به درازا میکشاند و از
تعصب در این مباحث خودداری نمیکند. علاوه بر این، از تفسیر رمزی و عرفانی نیز چشم نمیپوشد و پس از تفسیر ظاهری آیات، در حد توان به آن میپردازد و در این مورد از تفسیرهای نیشابوری، قشیری،
ابن عربی بهره میگیرد... خلاصه کلام اینکه، این تفسیر، یک دایرة المعارفی است که از حجم و حدود تفسیری خارج شده است.
برخی
تفاسیر متأخر شیعی نیز آرای آلوسی را در تفاسیر خود آورده و به بررسی و نقد آن پرداختهاند.
آلوسی ـ مانند برخی مفسران پیش از خود ـ نگاه تعصبآلودی به
شیعه دارد و علاوه بر اتهامات متداول،
تهمتهایی به شیعه بسته که در سخن دیگران هم یافت نمیشود
و برخی محققان
شیعه نیز بدانها پاسخ دادهاند.
آلوسی در نهایت به سال ۱۲۷۰ هجری قمری وفات یافت.
پایگاه اسلام کوئست.