• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اضطراب در سند

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


کلیدواژه: اضطراب در سند ، اضطراب در متن روایت.
پرسش: معنای اضطراب در سند و اضطراب در متن روایت را با مثال توضیح دهید.
پاسخ:


در علم حدیث‌شناسی (درایة الحدیث)، هر حدیثی که در متن یا سند آن چندگانگی اتفاق افتاده باشد، به‌طوری که یک بار به‌گونه‌ای و باری دیگر به‌گونه‌ای دیگر نقل شده باشد، «مضطرب» نامند؛
[۱] . کرکی (محقق ثانی)، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، ج ۱، ص ۲۸۳، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
[۲] نصیری، علی، حدیث‌شناسی، ج ۲، ص ۷۳، انتشارات سنابل، قم، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
اعم از آنکه این چندگانگی از ناحیۀ راویان متعدد صورت گرفته باشد، یا راوی واحد، یا مؤلفان و یا کاتبان در آن نقش داشته باشند.
[۳] نصیری، علی، حدیث‌شناسی، ج ۲، ص ۷۳، انتشارات سنابل، قم، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.


اضطراب در علم حدیث بر دو نوع است:

۲.۱ - ۱. اضطراب در سند

اضطراب گاه در سند اتفاق می‌افتد؛ نظیر اینکه راوی یک بار روایتی را از پدرش از جدش نقل کند و یک بار از جدّش بدون واسطه و گاه نیز از راوی دیگر نقل کند؛ به‌عنوان نمونه شیخ طوسی (ره) روایتی را که در سلسله سند آن جَمِیل بن دَرَّاج وَ حَمَّاد بن عُثمان وجود دارد،
[۴] شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، ج ۷، ص ۲۷۳ و ۲۷۴، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق؛ متن روایت:«فَأَمَّا مَا رَوَاهُ الْحُسَینُ بْنُ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ وَ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام قَالَ الْأُمُّ وَ الْبِنْتُ سَوَاءٌ‌ إِذَا لَمْ یدْخُلْ بِهَا یعْنِی إِذَا تَزَوَّجَ الْمَرْأَةَ ثُمَّ طَلَّقَهَا قَبْلَ أَنْ یدْخُلَ بِهَا فَإِنَّهُ إِنْ شَاءَ تَزَوَّجَ أُمَّهَا وَ إِنْ شَاءَ ابْنَتَهَا»؛ یعنی مادر و دختر هر گاه مدخول بها واقع نشدند فرق ندارند، هر کدام را که تزویج کرده و بدون دخول طلاق داده باشد دیگری را می ‌تواند به زوجیّت خود در آورد. این معنا از حدیث که می تواند دختر را طلاق دهد و مادر را به همسری بگیرد مخالف صریح قرآن است که می فرماید:«حُرِّمَتْ عَلَیکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُم‌... و أُمَّهاتُ نِسائِکُمْ‌»(نساء، ۲۳) که ازدواج با مادرزن را بدون قید و شرط حرام می‌داند.    
دارای اضطراب در سند می‌داند؛ زیرا هر دو گاهی از امام صادق ـ علیه‌السلام ـ حدیثی را بدون واسطه نقل می‌کنند و گاهی هم به‌واسطۀ حلبی؛ همچنین جمیل بن درّاج نیز گاهی حدیثی را به‌صورت مُرسل نقل می‌کند.
[۵] شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، ج ۷، ص ۲۷۵، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق؛ «مُضْطَرِبُ الْإِسْنَادِ لِأَنَّ الْأَصْلَ فِیهِ جَمِیلٌ وَ حَمَّادُ بْنُ عُثْمَانَ وَ هُمَا تَارَةً یرْوِیانِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع بِلَا وَاسِطَةٍ وَ أُخْرَی یرْوِیانِهِ عَنِ الْحَلَبِی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع ثُمَّ إِنَّ جَمِیلًا تَارَةً یرْوِیهِ مُرْسَلًا عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَحَدِهِمَا وَ هَذَا الِاضْطِرَابُ فِی الْحَدِیثِ مِمَّا یضْعِفُ الِاحْتِجَاجَ بِهِ».    


۲.۲ - ۲. اضطراب در متن

اضطراب گاه در متن تحقق می‌یابد؛ به این معنا که یک روایت، با دو متن مختلف نقل شده باشد؛ نظیر روایتی که در آن آمده است: هرگاه در تشخیص خون حیض، با خون زخم اشتباه شود، زمانی خون حیض است که از طرف راست خارج شود و اگر از سمت چپ خارج شود، خون زخم است؛ در‌حالی‌که در روایت دیگر عکس آن آمده است.
[۶] مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایة، ج ۱، ص ۳۸۶ ـ ۳۹۱، مؤسسه آل البیت(ع)، بیروت، ۱۴۱۱ق.
[۷] محقق الثانی (محقق کرکی)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، ج ۱، ص ۲۸۳ و ۲۸۴.    
[۸] سیوطی، جلال‌لدین، تدریب الراوی، ج ۱، ص ۲۲۰، دارالکتاب العربی، بیروت، ۱۴۱۴ ق.


گفتنی است که اضطراب در سند یا متن،
[۹] مضطرب از جمله اصطلاحات پرکاربرد در حدیث‌شناسی است.
باعث ممانعت از عمل به روایت می‌شود؛ یعنی روایت را از اعتبار در سطحی بالا ساقط می‌کند، مگر آنکه با قراینی اضطراب آن رفع شود؛
[۱۰] نصیری، علی، حدیث‌شناسی، ج ۲، ص ۷۳، انتشارات سنابل، قم، چاپ اول، ۱۳۸۳ ش.
چون اضطراب در سند و متن دلالت می‌کند بر اینکه راوی ضابط نبوده است و حال آنکه ضبط،
[۱۱] نصیری، علی، حدیث‌شناسی، ج ۲، ص ۹۵، انتشارات سنابل، قم، چاپ اول، ۱۳۸۳ ش؛ مقصود از ضبط آن است که راوی از چنان حافظه و قدرت تمییزی برخوردار باشد که بتواند روایات را بدون غلط، تصحیف و تحریف نقل کند و حداقل، قدرت ضبط و حفظ او بیشتر از سهو و اشتباهش باشد.
یکی از شرط‌های توصیف خبر به صحت است.

۱. ↑ . کرکی (محقق ثانی)، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، ج ۱، ص ۲۸۳، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
۲. ↑ نصیری، علی، حدیث‌شناسی، ج ۲، ص ۷۳، انتشارات سنابل، قم، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۳. ↑ نصیری، علی، حدیث‌شناسی، ج ۲، ص ۷۳، انتشارات سنابل، قم، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۴. ↑ شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، ج ۷، ص ۲۷۳ و ۲۷۴، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق؛ متن روایت:«فَأَمَّا مَا رَوَاهُ الْحُسَینُ بْنُ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ وَ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام قَالَ الْأُمُّ وَ الْبِنْتُ سَوَاءٌ‌ إِذَا لَمْ یدْخُلْ بِهَا یعْنِی إِذَا تَزَوَّجَ الْمَرْأَةَ ثُمَّ طَلَّقَهَا قَبْلَ أَنْ یدْخُلَ بِهَا فَإِنَّهُ إِنْ شَاءَ تَزَوَّجَ أُمَّهَا وَ إِنْ شَاءَ ابْنَتَهَا»؛ یعنی مادر و دختر هر گاه مدخول بها واقع نشدند فرق ندارند، هر کدام را که تزویج کرده و بدون دخول طلاق داده باشد دیگری را می ‌تواند به زوجیّت خود در آورد. این معنا از حدیث که می تواند دختر را طلاق دهد و مادر را به همسری بگیرد مخالف صریح قرآن است که می فرماید:«حُرِّمَتْ عَلَیکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُم‌... و أُمَّهاتُ نِسائِکُمْ‌»(نساء، ۲۳) که ازدواج با مادرزن را بدون قید و شرط حرام می‌داند.    
۵. ↑ شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، ج ۷، ص ۲۷۵، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق؛ «مُضْطَرِبُ الْإِسْنَادِ لِأَنَّ الْأَصْلَ فِیهِ جَمِیلٌ وَ حَمَّادُ بْنُ عُثْمَانَ وَ هُمَا تَارَةً یرْوِیانِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع بِلَا وَاسِطَةٍ وَ أُخْرَی یرْوِیانِهِ عَنِ الْحَلَبِی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع ثُمَّ إِنَّ جَمِیلًا تَارَةً یرْوِیهِ مُرْسَلًا عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَحَدِهِمَا وَ هَذَا الِاضْطِرَابُ فِی الْحَدِیثِ مِمَّا یضْعِفُ الِاحْتِجَاجَ بِهِ».    
۶. ↑ مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایة، ج ۱، ص ۳۸۶ ـ ۳۹۱، مؤسسه آل البیت(ع)، بیروت، ۱۴۱۱ق.
۷. ↑ محقق الثانی (محقق کرکی)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، ج ۱، ص ۲۸۳ و ۲۸۴.    
۸. ↑ سیوطی، جلال‌لدین، تدریب الراوی، ج ۱، ص ۲۲۰، دارالکتاب العربی، بیروت، ۱۴۱۴ ق.
۹. ↑ مضطرب از جمله اصطلاحات پرکاربرد در حدیث‌شناسی است.
۱۰. ↑ نصیری، علی، حدیث‌شناسی، ج ۲، ص ۷۳، انتشارات سنابل، قم، چاپ اول، ۱۳۸۳ ش.
۱۱. ↑ نصیری، علی، حدیث‌شناسی، ج ۲، ص ۹۵، انتشارات سنابل، قم، چاپ اول، ۱۳۸۳ ش؛ مقصود از ضبط آن است که راوی از چنان حافظه و قدرت تمییزی برخوردار باشد که بتواند روایات را بدون غلط، تصحیف و تحریف نقل کند و حداقل، قدرت ضبط و حفظ او بیشتر از سهو و اشتباهش باشد.


پایگاه اسلام کوئست.    


رده‌های این صفحه : بررسی سندی | حدیث شناسی
جعبه ابزار