آزادی در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: آزادی،
قرآن مجید.
پرسش: حدود آزادی در قرآن کریم کدام است؟
پاسخ: از دیدگاه
قرآن محدوده آزادی تا جایی است که مخالف اسلام یا
عفت عمومی و مصالح
حکومت اسلامی نباشد.
از آن‌جا که بحث «آزادی» وصفی از اوصاف نفسانی
انسان است، با تعدد و تفاوت انسان‌شناسی‌ها، معنا و مفهوم آن متعدد می‌گردد،
هستی‌شناسی و
جهان‌بینی هر شخص، به
انسان شناسی او را تحت تأثیر قرار می‌دهد و هر انسان‌شناسی خاص، مفهوم ویژه‌ای از
آزادی به ما عرضه می‌کند؛ از‌این‌رو آزادی از نظر
اسلام با آزادی مورد نظر مکاتب غربی غیر دینی و غیر اسلامی تفاوت فراوان دارد.
«آزادی» هیچ‌گاه نمی‌تواند مطلق و نامحدود باشد.
جهان‌بینی الهی می‌گوید:
جهان دارای مبدأ و
معاد است و برای انسان،
وحی و رسالتی آمده و انسان در عین طبیعی بودن، دارای حیثیت وجودی فرا طبیعی می‌باشد و انسان مسافری است که عوالمی را پشت سر گذاشته و عوالمی را پیش رو دارد و با
مرگ نابود نمی‌شود.
بنابراین گرچه انسان تکویناً موجودی مجبور نیست، ولی آزادی او در دایره
دین الهی و دستورهای
حیات‌بخش آن است. آ
زادی دارای انواع و اقسامی است که به برخی از آن‌ها و
آیات مربوط به آن اشاره می‌شود:
یک مورد، آزادی
اندیشه و
تفکر و
تعقل است. زیربنای انتخاب صحیح هدف، برخوردار بودن از
هدایت الهی می‌باشد. قرآن کریم می‌فرماید:
«
کذلک یبین الله لکم الایات لعلکم تتفکرون؛
این‌گونه
خداوند آیاتش را برای شما روشن می‌گرداند، باشد که (در کار
آخرت) بیندیشید».
و در
آیات دیگری منابع و موضوعات اندیشیدن و تفکر را برای اندیشمندان معرفی می‌کند که برخی از آن‌ها، عبارتند از: أ. آفاق، (
ق، آیه ۶ و ۷)؛
ب. انفس، (
اسراء، آیه ۴۱)؛
ج.
تاریخ گذشتگان، (
طه، آیه ۱۲۸)
و ...
قرآن کریم،
حق دخالت در نظام سیاسی و برخورداری از حق انتخاب را به رسمیت می‌شناسد و از هرگونه
استبداد نهی می‌کند و لزوم دخالت مردم در تعیین و
سرنوشت امور خویش، را یادآور و آزادی سیاسی آنان را به رسمیت شناخته و تأمین کرده است؛ چنانکه می‌فرماید:
«
و شاورهم فی الامر»؛
و نیز سوره‌ها و آیات (
فتح، آیه ۱۰
و
توبه، آیه ۶ و ۸۵
و...)
قرآن کریم در راستای تکریم و احترام به
اراده انسان و
اندیشه و شعور او هرگونه تحمیل عقیده و
اجبار در امر انتخاب دین را نهی می‌کند. اساساً در اسلام تحقیق در انتخاب
دین و پذیرش
اصول دین یک امر ضروری محسوب می‌شود. چنانکه می‌فرماید:
«
... لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی...؛
در دین هیچ اجباری نیست و راه از بی‌راهه به‌خوبی
آشکار شده است...» و نیز
آیات ۲۱۷
بقره و....
آزادی بیان از نظر قرآن یک
سنت الهی و توصیه اولیای او به شمار می‌رود و اساساً آیات و
سوره‌های قرآن سرشار از گفت‌وگوهای منطقی، شنیدن
سخن مخالفان، آزادی بیان و... می‌باشد؛ چنانکه سوره‌ها و آیات «
زمر، آیه ۱۸؛
آل‌عمران، آیه ۶۱
و...» به آن اشاره دارد.
البته باید توجه داشت که هرگونه سوء استفاده از آزادی و توطئه ضد ارکان
اسلام و اصول اساسی آن ممنوع بوده و باید میان
دشمنان حقیقی اسلام که در
پوشش شعار و سازمان‌های به اصطلاح حقوق بشر بیش‌تر به دنبال استفاده ابزاری از آزادی هستند و آزادی‌خواهان واقعی تفاوت قائل شد.
باید توجه داشت که آزادی در عرصه‌های مختلف دارای حدود و موازینی است و آزادی لجام گسیخته و بدون قید، هرج و مرج به دنبال دارد؛ از جمله
قرآن کریم درباره تعدی نکردن به حدود و احکام الهی و رعایت مرزهای الهی می‌فرماید:
«
تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوها وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ؛
... این‌ها (احکام) حدود و مرزهای الهی است از آن
تجاوز نکنید، هر کس از آن تجاوز کند، ستمگر است».
از آن‌جا که انسان موجود محدودی است، آزادی او نیز محدود است؛ چون وصف در اصل تحقق خود تابع هستی موصوف است، در تمام شئون هستی نیز تابع وجود خود خواهد بود؛ یعنی اگر هستی موجودی نامحدود غیر متناهی بود، خصوص وصف ذاتی او نیز همانند اصل وجود ذات او بی‌کران است، گرچه وصف فعل او محدود است؛ همان‌گونه که هستی انسان محدود است و اوصاف و
کمال او از قبیل
حیات،
علم،
قدرت، اراده و مانند آن متناهی است، آزادی او نیز محدود خواهد بود.
تنها مرجع تعیین حدود آزادی نیز
خداوند متعال است.
بنابراین از دیدگاه
قرآن محدوده آزادی تا جایی است که مخالف اسلام یا
عفت عمومی و مصالح
حکومت اسلامی نباشد.
۱. مصباح یزدی، محمدتقی،
تکثرگرایی دینی یا پلورالیزم دینی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) قم، در چهار مجلد (بحث آزادی).
۲. حسین‌زاده، محمد،
مبانی معرفت دینی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، قم، ص ۱۲۵ ـ ۹۵.
۳. مطهری، مرتضی،
انسان و سرنوشت، قم، صدرا.
۴. مطهری، مرتضی،
گفتارهای معنوی، قم، صدرا.
۵. یزدانی، عباس،
آزادی، قم، نشر پارسایان و ایمانی، ص ۷۷ ـ ۱۰.
۶. طباطبایی، محمدحسین،
مجموعه رسائل، قم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص ۳۴۶ ـ ۳۵۰.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «آزادی در قرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۱/۲۴.
