عصبانیت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: عصبانیت، خشم.
پرسش: چه راه‌هایی در قرآن یا منابع اسلامی برای از بین بردن عصبانیت پیشنهاد شده است؟
پاسخ: عصبانیت یك حالت هیجانی است كه از لحاظ شدت می‌تواند خفیف، شدید یا ویرانگر باشد؛ همانند دیگر هیجانات. عصبانیت موجب تغییرات متعدد زیستی و فیزیولوژیكی می‌شود. عصبانیت می تواند ناشی از عوامل درونی یا بیرونی باشد.
روش طبیعی و غریزی بیان عصبانیت، رفتار پرخاشگرانه است. عصبانیت یك پاسخ طبیعی انطباقی در برابر تهدیدهاست و غالباً عصبانیت،
احساسات و رفتار ما را برمی‌انگیزد تا از خود در مقابل مهاجم
دفاع كنیم یا با او بجنگیم.
از نظر زمانی باید توجه داشت که در حال شعله‌ور بودن
آتش غضب و خشم نباید دست به درمان زد یا فرد خشمگین را
نصیحت کرد. باید
صبر کرد تا شعله
خشم فروکش کند، آن‌گاه راهکارهای علمی و عملی را در قالب دستورالعمل اخلاقی و ... ارائه کرد. برخی از این راهکارها عبارت‌اند از: ترک صحنه، استفاده از افراد متخصص، ذکر خداوند، به
زمین چسبیدن،
صله رحم،
وضو گرفتن و
غسل کردن.
عصبانیت به معنای خشمگین بودن و غضبناک بودن است. حالت و کیفیت خاصی است که بر فرد عارض می‌شود و شخص تعادل قوای ارادی و تسلط خود را بر اثر ناراحتی و خشم از دست می‌دهد.
در منابع دینی و اخلاق اسلامی، بحث عصبانیت، تحت عنوان «غضب» و «غیظ» مطرح است و از شاخه‌های بحث رذایل و «نبایدهای اخلاقی» است.
حضرت امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) می‌فرماید:
غضب یک حرکت و حالت نفسانی است که به واسطه آن جوشش و غلیان در خون قلب حادث شود، برای انتقام. پس وقتی این حرکت سخت شود، آتش غضب را فروزان کند و پر شود شریان‌ها و دماغ از یک دود تاریک مضطربی که به واسطه آن
عقل منحرف شود و از ادراک و رویّه باز ماند.
در
قرآن شریف و منابع روایی، بحث
غیظ و غضب، تحت عناوین مختلف، مورد بررسی قرار گرفته است. قرآن شریف در مورد غیظ و
غضب کفار نسبت به اهل
ایمان می‌فرماید: «
وَ اِذا خَلَوا عَضّوُا علیکُمُ الاناملَ مِن الغیظ قُل مُوتوا بِغَیْظکُمْ»؛
«از شدت خشم بر شما، سر
انگشتان خود را به دندان می‌گزند بگو: با همین خشمی که دارید، بمیرید».
این است یکی از نبایدهای اخلاقی که از ناحیه
کفار سر می‌زد.
در مورد اصل خشم و غضب، پیامدها و پیش‌گیری و درمان آن،
روایات بسیاری وارد شده است.
برای نمونه
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌فرماید: «
اجتَنِبِ الغضب»؛
«از خشم بپرهیزید» مولانا می‌گوید:
صد هزاران ظلمت است از خشم تو ••• بر عباد الله اندر چشم تو
خشم بنشان چشم بگشا شاد شو •••
عبرت از یاران بگیر استاد شو
قرآن شریف، در آیات زیادی به پیش‌گیری و درمان عصبانیت و خشم شدید، تشویق می‌کند و می‌فرماید: «
والذین یُنفقون فی السّرّا و الضّرّاء و الکاظمینَ الغَیظَ... همان‌ها که در توانگری و تنگ‌دستی
انفاق می‌کنند و خشم خود را فرو می‌برند و از خطای مردم درمی‌گذرند و
خدا نیکوکاران را دوست دارد».
کسی که می‌خواهد محبوب خدا بشود باید از مال بگذرد و خشم و غضب را فرو برد.
بیشتر
آیات و
روایات در راستای عصبانیت و
غیظ و غضب، جنبه پیش‌گیری دارد تا درمانی.
اسلام عزیز می‌خواهد انسان‌ها اصلاً خشم نکنند و عصبانی نشوند. از این جهت قرآن شریف در
آیه ۸۳ و ۸۴ از
سوره یوسف، در آیه ۵۸ از
سوره نمل و در آیه ۳۷ از
سوره شوری، در مورد فرو بردن خشم و پیش‌گیری آن تشویق می‌کند.
روایات بسیاری در راستای پیش‌گیری و درمان خشم و عصبانیت وارد شده است که اشاره به بعضی از آنها جالب توجه است:
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌فرماید: «
اَحزمُ النّاس الکظمَهم لِلغیظ آن‌که در فرو بردن خشم از دیگران بیشتر است از همه کس دوراندیش‌تر است».
در جای دیگر می‌فرماید: «می‌خواهید شما را با آن کس که از همه زورمندتر است، رهبری کنم؟ آن‌که هنگام خشم بهتر خود را نگاه می‌دارد.
امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) با یک تشبیه زیبا و عمیق و دقیق، در مورد درمان خشم و عصبانیت می‌فرماید: «مَثَل انسان در حال شعله آتش غضب، مثل غاری است که در او آتش فراوان افروخته شود، به طوری که از شعله و دود پر گردد و در آن هوا و دود و اشتعال محتقن و محتبس گردد و نفیرها و صداهای سخت از آن بیرون آید و شعله‌های
آتش در هم پیچد و نائره آن روزافزون گردد. در این حال علاج آن بسیار مشکل شود و خاموش نمودن آن ممکن نگردد؛ زیرا که هر چه در او افکنند از برای علاج شعله‌های فروزان و برافروخته، آن را بخورد و بلع کند و جزو خود کند و بر ماده آن افزایش پیدا شود.از این جهت انسان در حال نائره آتش غضب، کور شود از
رشد و
هدایت، و کر شود از موعظه و نصیحت؛ بلکه
موعظه در این حال سبب ازدیاد غضب او شود و مایه شعله نائره آن گردد. از برای این شخص راه چاره‌ای در این حال نیست».
آنچه از قرآن شریف، منابع روایی و منابع اخلاقی دیگر به دست می‌آید این است که:
در مرحله اول باید از بیماری غضب و عصبانیت پیش‌گیری کرد و پیش‌گیری آن به این است که انسان با پشتوانه باورهای دینی، رعایت دستورهای اخلاقی، همانند محبت، صله رحم، ایثار، گذشت و عفو ... توکل و توسل و سرگرمی‌های سالم، به زندگی خود آرامش ببخشد و خود را وارد عرصه نگرانی‌ها، استرس، اضطراب، بیماری ماشینی و صنعتی و ... نکند و اعصاب خود را ناآرام نکند.چون «
اَلا بِذِکرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ القُلُوبُ».
مرحله بعدی، مرحله درمان است و خلاصه آن چنین است که: از نظر زمانی باید توجه داشت که در حال شعله‌ور بودن آتش غضب و خشم نباید دست به درمان زد و یا فرد خشمگین را
نصیحت کرد. باید
صبر کرد تا شعله خشم فروکش کند، آن‌گاه راهکارهای علمی و عملی را در قالب دستورالعمل اخلاقی و ... ارائه کرد.
در حالت خشم و غضب انسان خشمگین باید معرکه و صحنه خشم و عصبانیت را ترک کند یا تغییراتی در خود به وجود آورد؛ برای مثال اگر ایستاده است، بنشیند و اگر نشسته است، بخوابد.
تا درمان کامل لازم است از افراد متخصص و کارشناس همانند پزشک روان‌شناس یا معلم اخلاق در جهت درمان بیماری خشم و عصبانیت کمک گرفت و از راهکارها ودستورالعمل‌های آنها بهره جست.
به ذکر
خدای تعالی مشغول شود و برخی ذکر خدای تعالی را در این وقت
واجب دانسته‌اند.
در روایتی آمده، «هنگام خوف غضب و خشم، به
زمین بچسبید»؛
یعنی چیزهایی را از زمین دست‌آویز و تکیه‌گاه خود قرار دهید؛ برای مثال به درخت تکیه دهید یا بر روی سنگی بنشینید و یا به سنگی و ستونی بچسبید تا
آرامش یابید.
هر کس بر خویشاوندان خویش غضب کرد، نزد او رود و خود را به او نزدیک کند و به جهت
صله رحم با او مصافحه و روبوسی کند. این کار باعث آرامش روح و روان انسان خشمگین و همه انسان‌ها می‌شود ... .
در
روایت دیگر آمده است: هنگام خشم
وضو بگیرید؛ آمده است: «خشم از
شیطان است و شیطان از آتش پدید آمده و آتش را می‌توان با
آب خاموش کرد. وقتی یکی از شما خشمگین شود، وضو گیرد».
در
حدیث دیگر آمده است که هنگام غضب و عصبانیت
غسل کنید: «
... فَاِذا غَضِبَ اَحَدُکُمْ فَلْیَغْتَسِل؛ وقتی یکی از شما خشمگین شود، غسل کند».
مجموعه کتابچه‌های مهارت‌های زندگی: مهارت کنترل خشم، محمود دهقانی، علی‌رضا جزایری، تهران، دانژه، ۱۳۸۷ش.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حسد و راه مبارزه با آن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۱/۱۸.
