دریا در قرآن و حدیث
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: بحر، دریا، قرآن، حدیث.
پرسش: قرآن و
حدیث، دریا را چگونه معرفی کردهاند؟
واژه «بحر» در قرآن کریم، ۴۱ بار به صورت مفرد، تثنیه و جمع، در مقابل «بَرّ (دشت)» و یا به تنهایی بهکار رفته است؛ امّا در احادیث اسلامی، در انواع امور گسترده و عمیق، کاربرد دارد؛ مانند: «
بحر العلم (دریای دانش)»، «
بحر النور (دریای نور)»، «
بحر الحیاة (دریای زندگی)» و «
بحر الرضا (دریای خشنودی).»
همچنین با عنایت به خطرناک بودن سفر دریایی در دورههای گذشته، اقدامات خطرناک، مانند: اظهار نظر کردن درباره قرآن، بدون بهرهگیری از رهنمودهای
پیامبر خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) و
اهل بیت (علیهمالسلام)، مصاحبت با اشرار و نزدیک شدن به فرمان روایان ستمگر هنگام آشفتگی آنان، به مسافرتهای دریایی تشبیه گردیده است.
نکته مهم و قابل تامّل، این است که دریا، در مقابل دشت، از منظر قرآن و حدیث، یکی از بزرگترین دلایل
خداشناسی است. دریا، مانند همه پدیدههای هستی، از پدید آورنده خود، اطاعت میکند و از قوانین تکوینی او پیروی مینماید و به برکت نام مقدّس او در محدودهای که در نظام آفرینش برای آن مشخّص کرده، به
تسبیح و
تهلیل آفریدگارِ جهان، مشغول است و با منابع متنوّع و پایان ناپذیر خود، در خدمت انسان، قرار دارد.
بههمین جهت، قرآن و احادیث اسلامی، جامعه انسانی را به مطالعه درباره دریا، آشنایی با شگفتیهای دریا، نقش آن در زندگی انسان و دلالت آن بر آفریدگار حکیم جهان، تشویق مینمایند، تا آنجا که در حدیثی منقول از پیامبر خدا (صلیاللهعلیهوآله)، نگاه کردن به دریا، عبادت شمرده شده است:
«النَّظَرُ فی ثَلاثَةِ اشیاءَ عِبادَةٌ: النَّظَرُ فی وَجهِ الوالِدَینِ، وَ فِی المُصحَفِ، وَ فِی البَحرِ؛
نگاه کردن به سه چیز، عبادت است: نگاه کردن بهصورت
پدر و
مادر، به قرآن، و به دریا.»
آنچه متون اسلامی، در این راستا بر آن تأکید دارند، بهطور اجمال، عبارتاند از:
از نگاه
قرآن، با عنایت به اینکه دریا بخش قابل توجّهی از منبع خوراکی انسان را تأمین میکند، نشانه تدبیر در نظام آفرینش و دلیل خداشناسی است:
«وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَاْکُلُواْ مِنْهُ لَحْمًا طَرِیًّا؛
اوست کسی که دریا را مسخّر شما کرد تا از آن، گوشت تازه بخورید.»
ماهیها، نه تنها در خوراک انسان، نقش عمدهای دارند، بلکه تأمین کننده خوراک بسیاری از پرندگان هستند، چنانکه طبق محاسبات انجام شده، تنها پرندگان دریاییِ سواحل جزایر صخرهای و کوههای ساحلی، سالیانه، دو میلیون و پانصد هزار تُن ماهی میخورند.
علاوه بر این، دریا، تنها منبع تمام نشدنی
نمک است که در خدمت انسان، قرار دارد.
دریا، افزون بر تأمین بخشی از مواد غذایی مورد نیاز انسان، برخی از لوازم زینتی را نیز برای وی آماده میکند. قرآن در اشاره به این حکمت دریا، میفرماید:
«وَ تَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهَا؛
و از آن، زیوری برای به تن کردن، بیرون میکشید.»
و نیز میفرماید:
«مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیَانِ• بَیْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَا یَبْغِیَانِ• فَبِاَیِّ ءَالَاءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ• یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجَانُ؛
دو دریا را روانه کرد تا به هم برسند. میان آن دو، مانعی است که به هم در نمیآمیزند. پس کدام یک از نعمتها (نشانهها) ی خدایتان را دروغ میانگارید؟! از آن دو، مروارید و مرجان، بیرون میآید».
مروارید، گوهر گرانبهایی است که هر چه بزرگتر باشد، ارزشمندتر است و در دل انواع صدفها، در عمق دریاها به وجود میآید.
مرجان نیز از جانوران زیبا و دلانگیز دریایی است که کاربرد آرایشی دارد. این دو، فواید پزشکی نیز دارند.
یکی دیگر از نکاتی که در قرآن به عنوان نشانهای برای بهکار رفتن
تدبیر در
آفرینش جهان و راهی برای خداشناسی مورد توجّه قرار گرفته، مسئله حمل و نقل دریایی است:
«وَ ءَایَةٌ لَّهُمْ اَنَّا حَمَلْنَا ذُرِّیَّتَهُمْ فِی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ• وَ خَلَقْنَا لَهُم مِّن مِّثْلِهِ مَا یَرْکَبُونَ• وَ اِن نَّشَاْ نُغْرِقْهُمْ فَلَا صَرِیخَ لَهُمْ وَ لَا هُمْ یُنقَذُونَ؛
و نشانه دیگر برای آنان، اینکه: ما ذرّیهشان را در کِشتی گرانبار، سوار کردیم، و مانند آن برای ایشان، مَرکوبهایی آفریدیم، و اگر بخواهیم، آنان را غرق میکنیم، به گونهای که هیچ فریادرس و نجات دهندهای برایشان نخواهد بود.»
حتّی در عصر کنونی، با وجود انواع وسایط نقلیه زمینی و هوایی جدید، کشتی، هنوز نقش عمدهای در حمل و نقل، ایفا مینماید.
پدیده شگفتانگیزِ کنار هم قرار گرفتن دو دریا با حائلی نامرئی، به گونهای که هیچ یک بر دیگری غلبه نمیکند، دو بار در
قرآن کریم بهعنوان نشانه تدبیر در نظام آفرینش و دلیل خداشناسی، مورد توجّه قرار گرفته است:
مورد اوّل، در
سوره فرقان آمده:
«وَ هُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَ هَذَا مِلْحٌ اُجَاجٌ وَ جَعَلَ بَیْنَهُمَا بَرْزَخًا وَ حِجْرًا مَّحْجُورًا؛
و اوست که دو دریا را به هم آمیخت: یکی شیرین و گوارا، و دیگری شور
[
و
]
تلخ؛ و میان آن دو، مانع و حریمی استوار، قرار داد.»
مانع و حریم نامرئی میان آب شیرین و شور، همان تفاوت درجه غلظت این دو آب یا وزن ویژه آنهاست که سبب میشود تا مدّت مدیدی، این دو آب با هم در نیامیزند.
توضیح، این که تمام رودخانههای بزرگِ دارای آب شیرین که به دریاها میریزند، در کنار ساحل، آبهای شور را عقب میزنند و دریایی از آب شیرین، تشکیل میدهند. این وضعیّت، تا مدّتی طولانی ادامه دارد. و جالب این که به کمک جزر و مدّ آب دریا، آبهای شیرین، برای کشاورزی قابل استفاده میشود.
مورد دوم، در سوره الرحمان آمده:
«مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیَانِ بَیْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَا یَبْغِیَانِ؛
دو دریا را روانه کرد تا به هم برسند. میان آن دو، مانعی است که به هم در نمیآمیزند.»
این آیه، علاوه بر معنایی که گذشت، میتواند به رودهای عظیمی اشاره داشته باشد که در اقیانوسها در حرکتاند که یکی از مهمترینهای آنها، «گُلف اِستریم» نام دارد. این آبها که از مناطق نزدیک به خطّ استوا حرکت میکنند، گرماند و حتّی رنگ آنها، گاه با رنگ آبهای مجاور، متفاوت است. عرض آنها، حدود یکصد و پنجاه کیلومتر و عمقشان چند صد متر است و سرعت آنها در برخی از مناطق، در طول یک روز، تا یکصد و شصت کیلومتر میرسد. جالب توجّه، این است که این رودهای عظیم، با آبهای اطراف خود، کمتر آمیخته میشوند.
هر چند سراسر جهان آفرینش، شگفتانگیز و نشانه
قدرت و
حکمت آفریدگار است، بیتردید، برخی پدیدهها شگفت انگیزتر هستند. از این رو، پیامبر خدا (صلیاللهعلیهوآله)، ضمن نیایش خود، به پیشگاه پروردگارش عرضه میدارد:
«یا مَن فی کُلِّ شَیءٍ دَلائِلُهُ! یا مَن فِی البِحارِ عَجائِبُهُ! ؛
ای آن که دلیلهای
[
وجود
]
او در هر چیزی هست! ای آن که شگفتیهایش در دریاهاست!
تامّل در آفرینش و زندگیِ دهها هزار گونه از حیوانات دریاییِ کوچک و بزرگ، گواه این سخن است.
آنچه از دلایل
خداشناسی در زمینه آفرینش دریا و نقش آن در زندگی انسان برشمردیم، مواردی بود که برای مردم عصر نزول قرآن، قابل فهم بوده است؛ امّا بیتردید، منافع دریا و دلایل خداشناسی آن، منحصر به موارد یاد شده نیست؛ بلکه دریا، منافعی برای زندگی انسان دارد که اگر اهمّیت آنها از فوایدی که گذشت، بیشتر نباشد، بیتردید، کمتر نیست، مانند نقش آن در: نزول باران، تعدیل هوا، و تأمین رطوبت زمین. همچنین، عناصر فراوانی که با پیشرفت دانش بشر، از آب دریا گرفته شده و در صنایع مختلف و
داروسازی، کاربرد دارند، مانند: مَنیزیم، پتاسیم، بُرُم و سولفات سُدیم.
امام صادق (علیهالسّلام) در حدیث معروف به «
توحید مفضل»، با اشاره به برخی منافع دریا و دلایل کشف نشده در آن روزها، میفرماید:
اِذا ارَدتَ ان تَعرِفَ سَعَةَ حِکمَةِ الخالِقِ، و قِصَرَ عِلمِ المَخلوقینَ؛ فَانظُر الی ما فِی البِحارِ مِن ضُروبِ السَّمَکِ، و دَوابِّ الماءِ، وَ الاَصدافِ وَ الاَصنافِ الَّتی لا تُحصی وَ ل تُعرَفُ مَنافِعُها اِلَا الشَّیءُ بَعدَ الشَّی ءِ، یُدرِکُهُ النّاسُ بِاَسبابٍ تُحدَثُ؛
اگر میخواهی گستردگی حکمت آفریدگار، و کوتاهی و ناچیزیِ دانش آدمیان را بدانی، بر آنچه در دریاهاست، اندیشه کن: از انواع ماهیان و آبزیان و صدفها، و دیگر گونههای بیشمار
[
جانوران دریایی
]
که سودمندی آنها شناخته نمیشود، مگر به تدریج که با پیدایش اسباب، مردم به آنها پی میبرند.»
سایت حدیثنت، برگرفته از مقاله «ریا در قرآن و حدیث» تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۲/۱۳.