آذربایجان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: آذربایجان.
پرسش: آیا نام و منطقه آذربایجان در زمان
پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله و
ائمه اطهار علیهم‌السلام بوده که در روایات مربوط به اتفاقات آذربایجان هنگام ظهور امام مهدی ـ عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف ـ از آن نام برده شده است؟
پاسخ: نام و منطقه آذربایجان در آن موقع بوده؛ و این‌گونه نیست که تنها در این دسته از روایات آمده باشد؛ بلکه در
روایات دیگر در موضوعات مختلف به تناسب نام «آذربیجان» آمده است. اگر به منابع تاریخی و جغرافیای
جهان مراجعه شود، دانسته می‌شود که این نام، نامی تاریخی است که بر منطقه آذربایجان ایران اطلاق می‌شده است؛ و حتی درباره اردبیل که یکی از مناطق آذربایجان است، گفته‌اند اردبیل مشهورترین شهر آذربایجان و پیش از اسلام مرکز آن بود.
با تحقیق و جست‌وجویی که در کتاب «
الغیبة» ابن أبی‌زینب محمد بن ابراهیم نعمانی (متوفی ۳۶۰ق) و دیگر منابع حدیثی صورت گرفت روایت اول و دوم آن‌گونه نیست که در پرسش آمده است؛ بلکه روایاتی که درباره اتفاقات آذربایجان هنگام ظهور
امام مهدی عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف نقل شده، از این قراراند:
«حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ ابْنُ عُقْدَةَ الْکُوفِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ یُوسُفَ بْنِ یَعْقُوبَ الْجُعْفِیُّ أَبُو الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنَا إِسْمَاعِیلُ بْنُ مِهْرَانَ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی‌حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ وَ وُهَیْبِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّهُ قَالَ لِی أَبِی ـ علیه‌السلام ـ لَا بُدَّ لِنَارٍ مِنْ آذَرْبِیجَانَ لَا یَقُومُ لَهَا شَیْ‌ءٌ وَ إِذَا کَانَ ذَلِکَ فَکُونُوا أَحْلَاسَ بُیُوتِکُمْ وَ أَلْبِدُوا مَا أَلْبَدْنَا فَإِذَا تَحَرَّکَ مُتَحَرِّکُنَا فَاسْعَوْا إِلَیْهِ وَ لَوْ حَبْواً وَ اللَّهِ لَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ بَیْنَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ یُبَایِعُ النَّاسَ عَلَی کِتَابٍ جَدِیدٍ عَلَی الْعَرَبِ شَدِیدٌ وَ قَالَ وَیْلٌ لِطُغَاةِ الْعَرَبِ مِنْ شَرٍّ قَدِ اقْتَرَبَ».
امام صادق علیه‌السلام به نقل از پدر بزرگوارش می‌فرماید: «به ناچار در آذربایجان آتشی روشن شود که هیچ‌چیز در مقابلش توان مقاومت ندارد، وقتی چنین شود، خانه‌نشین باشید و تا ما در خانه نشسته‌ایم، شما نیز بنشینید (یعنی آرام باشید و اظهار مخالفت یا موافقت نکنید) و وقتی کسی از طرف ما حرکت کرد و فعالیت خود را آغاز نمود، به‌سوی او بشتابید (به هر نحو ممکن) اگر چه بر دست و زانو. به خدا سوگند! گویی هم‌اکنون به او می‌نگرم که میان رکن و مقام به فرمانی جدید از مردم بیعت می‌گیرد، فرمانی که بر عرب سخت گران است. وای بر حال ستمگران
عرب از شری که نزدیک شده است».
«أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الدِّینَوَرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ الْکُوفِیُّ قَالَ حَدَّثْتَنَا عَمِیرَةُ بِنْتُ أَوْسٍ قَالَتْ حَدَّثَنِی جَدِّی الْحُصَیْنُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ ضَمْرَةَ عَنْ کَعْبِ الْأَحْبَارِ أَنَّهُ قَال... وَ حَرْبِ وُلْدِ الْعَبَّاسِ مَعَ فِتْیَانٍ أَرْمِینِیَّةٍ وَ آذَرْبِیجَانَ تِلْکَ حَرْبٌ یُقْتَلُ فِیهَا أُلُوفٌ وَ أُلُوفٌ کُلٌّ یَقْبِضُ عَلَی سَیْفٍ مُحَلَّی تَخْفِقُ عَلَیْهِ رَایَاتٌ سُودٌ تِلْکَ حَرْبٌ یَشُوبُهَا الْمَوْتُ الْأَحْمَرُ وَ الطَّاعُونُ الْأَغْبَرُ».
هم‌چنین عبداللَّه بن ضمرة از کعب الأحبار نقل کرده که او گفت: «... جنگی میان فرزندان عباس با جوانان ارمنستان و
آذربایجان رخ خواهد داد؛ چنان جنگی که هزاران و هزاران نفر در آن کشته می‌شوند، هر جنگجو شمشیری زیور یافته به دست می‌گیرد، پرچم‌های سیاه بر آن به اهتزاز درمی‌آید، آن جنگی است که به
مرگ سرخ و طاعون بسیار خطرناک آمیخته است».
صرف نظر از صحت اسناد این
احادیث،
درباره متن آنها باید به چند نکته توجه داشت:
نام و منطقه آذربایجان در آن موقع بوده؛ و این‌گونه نیست که تنها در این دسته از روایات آمده باشد؛ بلکه در روایات دیگر در موضوعات مختلف به تناسب نام «آذربیجان» آمده است. هم‌چنین اگر به منابع تاریخی و جغرافیای جهان مراجعه شود، دانسته می‌شود که این نام، نامی تاریخی است که بر منطقه آذربایجان ایران اطلاق می‌شده است.
و حتی درباره اردبیل که یکی از مناطق آذربایجان است، گفته‌اند: «نام‌بردارترین شهر آذربایجان است. پیش از
اسلام مرکز آن بخش بود».
ابن فقیه همدانی گوید: «آذربایجان (به نام) آذرباد بن ایران بن اسود بن سام بن نوح (نامیده شده) است و گویند: آذرباد بن بیوراسب. آنجا را مغیرة بن شعبه، در سال ۲۲ق با کارزار گشود و بر آن خراج نهاد. واقد مرا خبر داد که چون عرب به آذربایجان شدند، عشایر آنان نیز از
مصر و شام به‌سوی ایشان آمدند. و هر قوم، بر هر‌چه توانستند دست یافتند بدین‌گونه مردم آذربایجان به مزارعه برای آنان به کار پرداختند... حد آذربایجان از مرز برذعه (بردع) تا مرز زنجان است و از شهرهای آن است: بر کری، سلماس، موقان، خوی، ورثان، بیلقان، مراغه، نیریز، و تبریز».
اما منطقه‌ای که اکنون کشور جمهوری آذربایجان یا آذربایجان قفقاز نام دارد، در گذشته، أرّان
یا آران
نامیده می‌شد. حدود آران، در دوره‌های مختلف تا اندازه‌ای متغیر بوده است. درباره محدوده اران نظریه‌های متفاوتی وجود دارد. با این وصف، محدوده کنونی جمهوری آذربایجان را دربر می‌گرفته است. البته منطقه آذربایجان قدیم که همه در کشور ایران بود، شامل برخی مناطق جمهوری آذربایجان کنونی بوده است؛ و بعداً از ایران جدا شدند.
در
روایت اول، می‌توان از: «به ناچار در آذربایجان آتشی روشن شود که هیچ‌چیز در مقابلش توان مقاومت ندارد»، چنین استفاده کرد که آن جنبشی است هدایتگر که در آذربایجان یا از ناحیه اهالی آن سامان به وجود آمده که لازم است بعد از آن، انتظار و درنگ نموده، تا نشانه‌های نزدیک آن آغاز گردد.
به دیگر
سخن، این روایت به‌طورکلی به شیعیان دستور می‌دهد که بردبار و خوددار باشند و در
انتظار فرج باشند و نسبت به امر خداوند و
تدبیر او شتاب‌زدگی نکنند.
اصل روایت سوم این‌گونه است:
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: هرکس
آیه «
فَسُبْحانَ اللَّهِ حِینَ تُمْسُونَ...»
را تا «
...وَ کَذلِکَ تُخْرَجُونَ»
بخواند، به شماره هر دانه برف که بر کوه سبلان است، حسنه برایش نوشته شود، گفته شد یا
رسول اللَّه! سبلان چیست؟ فرمود: «زمینی در ارمنیه و آذربایجان که یک چشمه از
بهشت دارد و قبری از پیغمبران».
علامه مجلسی نقل می‌کند: «ابوحامد اندلسی گوید: بر سر این کوه چشمه بزرگی است با این‌که بسیار بلند است و آبش از برف سردتر و چون
عسل است در خوش‌گواری، و از درون همین کوه آب‌گرمی درآید که تخم‌مرغ را بپزد و مردم برای مصالح خود بدان رو آورند و در ته این کوه
درخت و چراگاه بسیار است...».
در حال حاضر، با توجه به منابع تاریخی و جغرافیا،
این کوه سبلان و چشمه (آب گرم سرعین) در اردبیل وجود دارد.
پایگاه اسلام کوئست.
