نمایی از جنگ جمل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: جنگ جمل،
امام علی (علیه‌السّلام).
پرسش: نمایی از جنگ جمل را توضیح دهید.
پاسخ اجمالی: جنگ جمل در شهر
بصره بین امام علی (علیه‌السّلام) و ناکثین (
عایشه زبیر بن عوام و
طلحه) در
جمادی اوّل سال ۳۶ هجری اتّفاق افتاد. طبق منابع تاریخی تعداد لشکریان دو سـپاه در جـنگ جـمل تا پنجاه هزار نفر ذکر شده است. از سپاه امام علی (علیه‌السّلام) در جنگ جمل، پنج هزار نفر کشته شدند ولی از لشکر جمل بین بیست هزار سیزده هزار و پنج هزار کشته اختلاف نظر وجود دارد.
برخی از مورّخان نوشته‌اند که جنگ جمل در
جمادی اوّل سال ۳۶ هجری اتّفاق افتاد، در حالی که برخی دیگر تاکید کرده‌اند که در
جمادی ثانی همان سال اتّفاق افتاد و بیش از یک روز به درازا نکشید. (برخی منابع یادآور شده‌اند که جنگ، چهار ساعت به طول انجامید.
برخی منابع، زمان آن را میان ظهر و مغرب دانسته‌اند.
و برخی منابع، یادآور شده‌اند که جنگ، یک روز به طول انجامید
البته میان این سخنان، تعارضی نیست.
تاریخ دو نامه‌ای که امام علی (علیه‌السّلام) برای مردم
مدینه و
کوفه پس از پایان جنگ نوشت، نظر اوّل را تایید می‌کند؛ زیرا در پایان این دو نامه، چنین آمده است:
عبید‌اللّه بن ابی‌رافع، آن را در جمادی اوّل سال ۳۶ هجری نوشت.
نکته قابل توجّه در تاریخ نخستین جنگ داخلی در حکومت امام علی (علیه‌السّلام) آن است که این جنگ، تنها پس از پنج ماه از بیعت مردم با امام (علیه‌السّلام) اتّفاق افتاد و او از آن پس، سرگرم خاموش ساختن فتنه‌ها و بحران‌های داخلی‌ای بود که در تمام مدت زمامداری اش (که کم‌تر از پنج سال طول کشید) ادامه یافتند.
معنای این سخن، آن است که او فرصت سازندگی و اجرای سیاست‌ها و برنامه‌هایش را نیافت. با این همه، امام (علیه‌السّلام) هیچ فرصتی را از دست نداد و در دوران حکومتش برترین و انسانی‌ترین روش حکومت را ارائه داد و در عرصه سازندگی و عمران نیز آثاری ماندگار از خود بر جای نهاد.
بصره، شهری در دورترین نقطه جنوب شرقی
عراق و نزدیک مرزهای
ایران و
کویت است. بصره و کوفه در دوران حکومت خلیفه دوم و به فرمان او ساخته شدند و مراکزی نظامی بودند که سپاه اسلام برای فتح منطقه شرق از آن‌جا حرکت می‌کرد.
هنگامی که
ناکثین تصمیم بر پیکار با امیرمؤمنان گرفتند، به جستجوی شهری نظامی پرداختند و از شهری با این خصوصیت، جز بصره و کوفه، نمونه‌ای وجود نداشت و از آن‌جا که مردمان کوفه به امام علی (علیه‌السّلام) علاقه‌مند بودند و از سوی دیگر، برخی سران ناکثین در میان مردم بصره نفوذ داشتند، قرعه انتخاب به نام بصره اصابت کرد.
جنگ جمل در محلّی به نام زابوقه
(در اطراف بصره) یا زاویه
(یکی از محلّه‌های بصره) یا در خریبه (محلّی در نزدیکی بصره) اتّفاق افتاد.
شـمارِ نیروهای دو سـپاه در جـنگ جـمل بـه پنجاه هزار نفر رسید که سپاه امام علی (علیه‌السّلام) بیست هزار نفر بودند.
و سپاه ناکثین، سی هزار نفر.
از مطالب قابل توجّه در سپاه امام علی (علیه‌السّلام) این است که در میان فرماندهانش تعدادی از
بزرگان اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بودند که به پاکی، بزرگی، دینداری و تعبّد، شُهره بودند.
فرمانده سواره نظام:
عمّار بن یاسر.
فرمانده پیاده نظام:
محمّد بن ابی‌بکر.
فرمانده ساقه سپاه:
هند مرادی.
فرمانده پیش قراولان:
عبداللّه بن عبّاس.
ولی
طبری نام
ابو‌لیلی بن عمر بن الجراح برای فرمانده پیش قراولان سپاه
امام علی (علیه‌السلام) ذکر کرده است.
فرمانده طرف راست سپاه:
امام حسن (علیه‌السلام).
فرمانده طرف چپ سپاه:
امام حسین (علیه‌السلام).
پرچمدار سپاه:
محمّد بن حنفیه (فرزند علی (علیه‌السلام)).
فرمانده جنگ:
زبیر بن عوام.
فرمانده سواره نظام:
طلحة بن عبید‌اللّه.
فرمانده سمت راست سواره نظام:
مروان بن حکم.
فرمانده سمت چپ سواره نظام:
هلال بن وکیع دارمی.
فرمانده پیاده نظام:
عبداللّه بن زبیر.
فرمانده سمت راست پیاده نظام:
عبدالرحمان بن عتّاب بن اسید.
فرمانده سمت چپ پیاده نظام:
عبدالرحمان بن حارث.
پرچمدار:
عبداللّه بن حکیم.
بسیاری از بزرگان صحابیان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به همراه امام علی (علیه‌السّلام) در جنگ جمل شرکت جُستند؛ لیکن روایت‌ها در گزارش تعداد آنان متفاوت است. برخی مصادر، تصریح دارند که هشتاد نفر بدری و هزار و پانصد صحابی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در سپاه علی (علیه‌السّلام) بودند.
برخی دیگر از مصادر، بیان می‌دارند که تعداد صحابیان شرکت کننده در این جنگ، هشتصد نفر از
انصار بود و چهارصد نفر از کسانی که در
بیعت رضوان حضور داشتند.
از میان شخصیت‌های برجسته‌ای که در سپاه امام علی (علیه‌السّلام) شرکت جستند، می‌توان به این افراد اشاره کرد:
ابو‌ایّوب انصاری،
ابوهیثم بن تیّهان،
خزیمة بن ثابت،
عبداللّه بن بدیل،
عبداللّه بن عبّاس،
عثمان بن حنیف،
عدیّ بن حاتم،
عمّار بن یاسر،
عمرو بن حمق،
عمر بن ابی‌سلمه و
هاشم بن عتبه.
شخصیت‌های بزرگ دیگری چون:
اویس قرنی،
جاریة بن قدامه،
حجر بن عدی،
زید بن صوحان،
سلیمان بن صوحان،
صعصعة بن صوحان،
مالک اشتر،
شریح بن هانی،
محمّد بن ابی‌بکر و
محمّد بن حنفیه نیز درمیان سپاه او بودند.
از میان کسانی که در کنار امام (علیه‌السّلام) بودند، دو شخصیت، بسیار تاثیرگذار بودند:
نخست شخصیت تاثیرگذار، عمّار بن یاسر است. با توجّه به خبر دادن
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مورد آینده زندگی عمّار، حضور او در سپاه امام علی (علیه‌السّلام) ضامن آن بود که کسانی که به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)
ایمان آورده‌اند، در صف مخالف امام (علیه‌السّلام) قرار نگیرند و از‌این‌رو، گزارش شده است که زبیر، وقتی شنید عمّار به همراه علی (علیه‌السّلام) است، در وضعیت خود تردید کرد.
دوم، پسر امّ‌سلمه است. حضور او در سپاه امام، دلیلی بود بر تایید جبهه امام علی (علیه‌السّلام) توسط همسر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این تایید، گرچه به منزلت و جایگاه حسّاس
عایشه در جنگ جمل نمی‌رسید، ولی تاثیر بسیاری در افکار عمومی داشت.
سرشناسان سپاه جمل، از یاران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و نزدیکان وی بودند. همچنین در سپاه آنان، اشراف و بزرگان دیگر نیز حضور داشتند. در میان آنان، عایشه، طلحه، زبیر، مروان بن حکم،
عبداللّه بن عامر،
کعب بن سور و افراد دیگری وجود داشتند که یا حامی
عثمان بودند و یا تاب تحمّل عدالت امام (علیه‌السّلام) را نداشتند.
حضور شخصیت‌های برجسته‌ای چون طلحه و زبیر و عایشه در جنگ، سبب شد گروهی ناآگاه که حقیقت را در شخصیت‌های برجسته می‌بینند، در شک و تردید افتند یا به لشکر جمل بپیوندند.
برای بیدار ساختنِ خِرَد چنین انسان‌هایی، امیر مؤمنان، آن سخن مشهور خود را بر زبان آورد که: «إنّ الحقَّ لا يُعرَفُ بالرِّجالِ، اعْرِفِ الحقَّ تَعرِفْ أهلَهُ؛ حقیقت با شخصیت‌ها شناخته نمی‌شود. حق را بشناس تا اهل حق را بشناسی».
از سپاه امام علی (علیه‌السّلام) در جنگ جمل، پنج هزار نفر کشته شدند و تمام متون تاریخی، بدون کم‌ترین اختلافی بر این عدد، اتّفاق دارند؛
ولی متون تاریخی درباره تعداد کشته‌های لشکر جمل، اختلاف بسیار دارند که نمی‌توان بر هیچ یک از آنها اعتماد کرد. در برخی گزارش‌ها آمده است که تعداد کشتگان آنها بیست هزار نفر بود،
با آن‌که در گزارش‌های دیگری آمده که سیزده هزار نفر از آنان کشته شدند.
و در خبر دیگری ده هزار
یا پنج هزار نفر آمده است.
در گزارش
سیف بن عمر آمده است که: «پنج هزار نفر از لشکر جمل کشته شدند» که البته او معمولاً اخبار دروغ و یا خبرهای ساخته خود را گزارش می‌کند. آنچه گزارش شده که: «تعداد کشته‌های لشکر جمل، ده هزار نفر بود»، گرچه در مصادر تاریخی فراوانی نیامده، ولی با خبر امام علی (علیه‌السّلام) درباره تعداد کشتگان آنها تایید می‌شود.
هنگامی که خبر شورش عایشه به علی (علیه‌السّلام) رسید، فرمود: «به خدا سوگند، می‌دانم آن زن شترسوار، گِرِهی نمی‌گشاید و از گردنه‌ای نمی‌گذرد و به منزلی فرود نمی‌آید، مگر به سوی
گناه، تا خود و کسانی را که به همراه اویند، در مَهلکه‌ای قرار دهد که یک سوم آنان کشته شوند، یک سوم آنان فرار کنند و یک سوم بازگردند»
و از آن‌جا که تعداد سپاه جمل سی هزار نفر بود، تعداد کشته‌های آنان باید ده هزار نفر باشد.
شیخ مفید در کتاب
الجمل آورده است که مجموع کشته‌ها
[ی دو سپاه
] به ۲۵ هزار نفر رسید و اگر از این رقم، پنج هزار نفری را که در سپاه امام (علیه‌السّلام) کشته شدند، کم کنیم، بیست هزار نفر خواهند ماند و این، تایید کننده متونی است که تعداد کشته‌های سپاه جمل را بیست هزار نفر می‌دانند.
شیخ مفید، سپس می‌گوید:
عبداللّه بن زبیر، در روایتی شاذ، گزارش کرده که تعداد سپاه آنها
[در جمل
] پانزده هزار نفر بود. گفته‌اند: «شاید سخن فرزند زبیر، صحیح‌تر باشد»؛ ولی این، روایتی نادرست است؛ زیرا با تمام آنچه اهل علم گفته‌اند، فاصله دارد.
سخن
اُمّ اَفعی با عایشه که در
عیون الاخبار آمده، این سخن را تایید می‌کند، گذشته از آن که برخی مصادر، دلالت دارند که مجموع کشته‌های دو سپاه، سی هزار نفر بوده است
و برخی دیگر آن را بیست هزار نفر آورده‌اند.
سایت حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «نمایی از نبرد جمل» تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۶/۱۶.
