• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

روش‌های تنبیهی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: تنبیه، روش‌های تنبیهی، مشاوره، نوجوان، خلاف‌کار.

پرسش: آیا می‌شود از روش‌های تنبیهی در امور مشاوره‌ای و در برخورد با نوجوانانی که از خلاف دست بر‌نمی‌دارند استفاده کرد؟ روش‌های تنبیهی را توضیح دهید.

پاسخ:




«تنبیه» (Punishment) در لغت، به معنای آگاه کردن،
[۱] معین، محمد، فرهنگ معین، ج۱، ماده تنبیه.
و بیدار کردن
[۲] ده‌خدا، علی‌اکبر، لغت‌نامة ده‌خدا، ماده تنبیه.
است و در اصطلاح یک شوک جسمی یا روانی است که کودک را متوجه می‌کند و در مورد عواقب کارش به او هشدار می‌دهد. این هشدار به صورت‌های گوناگونی (مانند نگاه خشم‌آلود، بی‌اعتنایی، توبیخ، محروم کردن از گردش، بازی، مهمانی رفتن و تماشای تلویزیون و بالاخره کتک زدن و ... قابل اجراست.
[۳] علی رحمانی یزدری، نقد باورهای غلط تربیتی، ص۲۳۵

بنابراین تنبیه به دو گونه جسمی و روانی نمود می‌یابد و یا به عبارتی می‌توان آن را به بدنی و غیر بدنی تقسیم کرد.




از آثار تربیتی گذشتگان به دست می‌آید که بیش‌تر آنان تنبیه ـ به ویژه جسمانی ـ را اساسی‌ترین و نخستین عامل تربیت می‌دانستند و بیش از هر عامل دیگر از آن استفاده می‌کردند و معتقد بودند که روح‌ شیطانی در کالبد بزه‌کاران و خلاف‌کاران حلول کرده است و جز با سخت‌ترین تنبیه از کالبد آنان خارج نمی‌گردد.

۲.۱ - دیدگاه غزالی

غزالی می‌گوید: معلم می‌تواند با ابزار ترس کودک را ادب نماید و اگر مؤثر نیفتاد، او را با شلاق ادب آموزد.
همه والدین و مربیان در مورد تنبیه، عقاید شخصی ویژه‌ای دارند. چه آن‌هایی که آن را می‌پذیرند و چه کسانی که آن را رد می‌کنند، از تنبیه به عنوان یک روش آموزشی مناسب برای فرزندانشان استفاده می‌کنند.
اگر می‌توانستیم فرزندانمان را فقط با استفاده از روش‌های مثبت تربیت کنیم، خیلی عالی بود؛ اما نمی‌توانیم. برای آموختن الگوهای رفتاری شایسته، هم روش‌های مثبت و هم منفی لازم هستند. ما قصد نداریم تنبیه را بپذیریم یا رد کنیم؛ بلکه می‌خواهیم روش آن را بیاموزیم تا هنگامی که تنبیه به عنوان یک روش تربیتی ضرورت یافت، تأثیر بیش‌تری داشته باشد.
تنبیه به‌تنهایی نمی‌تواند نتایج دلخواه را فراهم کند؛ زیرا به طور کلی روشی منفی است. این روش به فرزرندمان می‌آموزد که چه کاری را انجام ندهد؛ ولی رفتار درست را به او یاد نمی‌دهد.


در رابطه با تنبیه بدنی، از روایات به دست می‌آید که در مواردی بلا مانع است؛ اما باید دید که حدود آن تا کجاست؟ و پدر و مادر تا چه مقدار و با چه وسیله‌ای می‌توانند فرزندشان را تنبیه ‌بدنی کنند؟ آیا آنان مجاز هستند که با هر وسیله‌ای بدن او را کبود و زخمی نمایند. آیا والدین و مربیان اجازه دارند در هر سنی کودک را تنبیه ‌بدنی کنند؟ آیا می‌توانند هرگاه که از نافرمانی فرزندانشان به خشم آمدند، به جان او بیفتند و علاوه بر دشنام و ناسزا او را به باد ‌کتک بگیرند؟
بی‌تردید پاسخ منفی است و چنین تصوری که برخی والدین ناآگاه درباره تأدیب و تربیت فرزند خود دارند، به کلی نادرست است.

۳.۱ - حکیمانه بودن اصل تنبیه

روایاتی که از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه هدی (علیهم‌السّلام) رسیده، حدومرز تنبیه ‌بدنی را کاملاً روشن می‌کند. تنبیه ‌بدنی ‌مجاز شرایط خاصی دارد، که با در نظر گرفتن آن‌ها می‌بینیم این اصل، یک اصل حکیمانه، نه شیوه خشونت‌آمیزی برای جبران ناتوانایی‌های والدین و مربیان در تربیت و هدایت فرزندانشان است.

۳.۲ - سن تنبیه بدنی

طبق روایات، تنبیه بدنی کودکان قبل از پنج سالگی مجاز نیست و بعد از آن نیز، مقدا ر زدن کاملاً محدود است و اگر بیش از آن باشد، یا منجر به سرخی و کبودی یا نقص عضو گردد، کیفر دارد.

۳.۳ - وصیت پیامبر

از جمله وصایای رسول خدا به امام علی (علیه‌السّلام) این بود که فرمود: «برای تأدیب بیش از سه ضربه نزن؛ زیرا اگر چنین کردی، روز قیامت قصاص خواهی شد».
در روایات دیگر نیز آمده که حتی در این مقدار‌ کم نیز باید نرمش داشته باشید.

۳.۴ - موارد تنبیه بدنی

تنبیه بدنی تنها در موارد سرنوشت‌ساز، نه برای هر عملی که از فرزندانمان سر می‌زند و احیاناً مورد پسندمان نیست، اجازه داده شده، آن هم محدود و به گونه‌ای که آسیبی به آن‌ها وارد نگردد و صرفاً در جهت بازداشتنشان از کار خطرناکی که انجام می‌دهند و البته در مرحله آخر که راهی جز تنبیه باقی نمانده باشد.

۳.۵ - پرداخت دیه

هرگاه تأدیب جز با زدن میسر نباشد، اگرچه با رعایت شرایط ضروری آن بی‌اشکال به نظر می‌رسد، اما والدین و مربیان باید به این نکته توجه کنند که اگر در اثر زدن کودک بدن او سرخ یا کبود یا زخمی گردد، باید دیه بپردازند. اگرچه زدن او جز به قصد تأدیب نبوده است.


مطالعات گوناگونی در مورد تنبیه و چگونگی به‌کارگیری آن انجام شده است که چند نمونه از نتایج آن بیان می‌شود.

۴.۱ - توجه به مراتب تنبیه

به مراتب تنبیه توجه داشته باشید، تنبیه باید از مرحله ضعیف آغاز شود و اگر مؤثر نیفتاد، می‌توان از مرحله بعد استفاده کرد؛ به عنوان مثال، جایی که با تنبیه ‌غیر ‌بدنی مشکل حل می‌گردد، استفاده از تنبیه‌ بدنی، هم‌ خطرناک و هم لغو است، یا اگر با یک نگاه‌ خشم‌آلود، کودک یا نوجوان آگاه می‌گردد، نباید از کنایه و پرخاش استفاده کرد.

۴.۲ - به تعویق نینداختن تنبیه

تنبیه را به تعویق نیندازید، اگر قصد تنبیه فرزندتان را دارید، درست پس از رفتار ناپسندش، این کار را انجام دهید؛ زیرا رفتار ‌انسان را پی‌آمدهای بدون ‌وقفه کنترل می‌کند (این پی‌آمدها می‌توانند مثبت یا منفی باشند). پس صبر نکنید تا «بابا بیاد خونه». هر تنبیهی اثرش را با گذشت زمان از دست می‌دهد.

۴.۳ - تنبیه نکردن هنگام عصبانیت

در حین عصبانیت فرزندتان را تنبیه نکنید. هدف ‌تنبیه، آن است که فرزندتان از بدی دور شود. بنابراین شخصیت انسانی او نباید مورد اهانت قرار گرفته و خورد شود. پدر و مادر هنگام تنبیه، نباید شخصیت فرزندشان را سرزنش کنند؛ بلکه باید کار‌ زشت و ناپسند او را مورد سرزنش قرار دهند.

۴.۴ - جای‌گزینی رفتار مناسب

به موازات این‌که رفتار نامطلوبی به دنبال استفاده از تنبیه کاهش می‌یابد، باید رفتار مناسب دیگر جای‌گزین آن شود و مورد تشویق قرار گیرد؛ چراکه در غیر این صورت ممکن است رفتار ناشایست دیگری جای آن را بگیرد؛ مثلاً اگر نوجوانی از شنیدن موسیقی حرام منع می‌شود یا مورد تنبیه واقع می‌شود، باید الگویی مثل گوش دادن به نوارهای مطلوب و غیر مضر توصیه شده و مورد تشویق قرار بگیرد.

۴.۵ - تعیین علت تنبیه

در تنبیه کودکان باید علت تنبیه کاملاً مشخص شود تا کودک نسبت به تنبیه‌کننده، عقده‌ای به دل نگیرد و رفتار پرخاشگرانه او را هم تقلید نکند.

۴.۶ - رعایت اعتدال

در تنبیه باید اعتدال رعایت شود؛ نه بگونه‌ای باشد که ایجاد ترس مرضی کند و نه آن‌قدر خفیف باشد که باعث بی تفاوتی شود.

۴.۷ - آشکارا تنبیه نکردن

تنبیه در پنهانی انجام شود و فرد بزه‌کار یا کسی که مرتکب اشتباهی شده، در جمع دیگران مورد تنبیه قرار نگیرد؛ زیرا توصیه‌های آشکار، وی را دچار رسوایی و شکست روحی می‌کند و بعضی مواقع برای انجام گناه جسور می‌سازد.

۴.۸ - پرهیز از پافشاری و تکرار

.هنگام سرزنش و تنبیه دیگران از پافشاری و تکرار خودداری کند و سخن ملامت آمیز خود را تکرار نکند و به حداقل آن کفایت کنند.

۴.۸.۱ - حدیثی از امام علی

حضرت علی (علیه‌السّلام) در این زمینه می‌فرماید: مواظب باش که هنگام سرزنش دیگران، بر آن پافشاری نکنی و سخن ملامت‌آمیز خود را تکرار نکنی؛ چه این کار ضمن آنکه تأثیر سرزنش را خنثی می‌کند، فرد را در انجام دادن گناه جسارت می‌دهد.
[۴] آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم، ج۳، ص۲۲، تهران، ۱۳۷۷ ش.

شاید رمز کمتر شدن تأثیر سرزنش در صورت تکرار، همان باشد که روان‌شناسان از آن به عنوان «خوگیری» (Hobituation) یاد می‌کنند؛ چراکه تکرار یک محرک واکنش انسان را پایین می‌آورد و فرد را دچار وضعیتی می‌سازد که دیگر به آن محرک توجهی نمی‌کند.

۴.۸.۲ - حدیثی دیگر

آن حضرت در جای دیگر می‌فرماید: افراط و زیاده‌روی در سرزنش، نتیجه‌ای جز برافروختن آتش گستاخی و ستیزه‌جویی نخواهد داشت.
[۵] آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم، ج۲، ص۴۳.


۴.۹ - توجه به ویژگی‌های شخصیتی بزه‌کار

توجه به حالات فردی و ویژگی‌های شخصیتی بزه‌کار هم نباید مورد غفلت واقع شود و متناسب با خصوصیات او تنبیه‌ها ارائه شود.


خلاصه این‌که هم از نظر روایات معصومان (علیهم‌السلام) و هم از نظر متخصصین تربیتی، اصل اول در تربیت، تشویق و مداراست و در موارد خاص و لازم می‌توان از تنبیه استفاده کرد و این تنبیهِ بجا و حساب‌شده، بسیار سرنوشت‌ساز و مؤثر است.


۱. معین، محمد، فرهنگ معین، ج۱، ماده تنبیه.
۲. ده‌خدا، علی‌اکبر، لغت‌نامة ده‌خدا، ماده تنبیه.
۳. علی رحمانی یزدری، نقد باورهای غلط تربیتی، ص۲۳۵
۴. آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم، ج۳، ص۲۲، تهران، ۱۳۷۷ ش.
۵. آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم، ج۲، ص۴۳.




سایت ‌اندیشه قم، برگرفته از مقاله «روش‌های تنبیهی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۱۰/۲۱.    



جعبه ابزار