روز کامل شدن دین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: آیه اکمال،
روز غدیر،
روز عرفه.
پرسش: میان
شیعیان مشهور است که روز تکمیل دین در آیه اکمال (الیوم اکملت لکم دینکم) روز غدیر است اما طبق برخی احادیث، روز عرفه است. کدام درست است؟
متونی تصریح میکنند روز نزول آیه اِکمال، روز عرفه و مکان نزول آن،
عرفات است. قول پذیرفته شده در میان
اهلسنّت، همین است و از چند صحابی نیز نقل شده است؛ ولی اساس آن، همان کلام عمر در پاسخ به سؤال مردی یهود است که در کتب بسیاری از جمله در
صحیح بخاری آمده است و ما نیز به آن، اشاره داشتیم.
این قول در برخی احادیث و کتب شیعه نیز آمده است که اساس آن را دو حدیث
امام باقر و
امام صادق (علیهماالسّلام) تشکیل میدهند:
حدیث اوّل، حدیثی است که مرحوم
ثقة الاسلام کلینی از
ابوجارود نقل کرده است. ابو جارود میگوید:
سَمِعتُ ابا جَعفَرٍ (علیهالسّلام) یَقولُ: فَرَضَ اللّهُ (عزّوجلّ) عَلَی العِبادِ خَمساً؛ اخَذوا اربَعاً، و تَرَکوا واحِداً.
قُلتُ: اتُسَمّیِهنَّ لی جُعِلتُ فِداکَ؟
فَقالَ: الصَّلاةُ، و کانَ النّاسُ لایَدرونَ کَیفَ یُصَلّونَ، فَنَزَلَ جَبرَئیلُ (علیهالسّلام) فَقالَ: یا مُحَمَّدُ، اخبِرهُم بِمَواقیتِ الصَّلاةِ. ثُمَّ نَزَلَتِ الزَّکاةُ، فَقالَ: یا مُحَمَّدُ، اخبِرهُم مِن زَکاتِهِم ما اخبَرتَهُم مِن صَلاتِهِم. ثُمَّ نَزَلَ الصَّومُ، فَکانَ رَسولُ اللّهِ (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) اذا کانَ یَومُ عاشوراءَ بَعَثَ الی ما حَولَهُ مِنَ القُری فَصاموا ذلِکَ الیَومَ، فَنَزَلَ شَهرُ رَمَضانَ بَینَ شَعبانَ و شَوّالٍ. ثُمَّ نَزَلَ الحَجُّ، فَنَزَلَ جَبرَئیلُ (علیهالسّلام) فَقالَ: اخبِرهُم مِن حَجِّهِم ما اخبَرتَهُم مِن صَلاتِهِم و زَکاتِهِم و صَومِهِم.
ثُمَّ نَزَلَتِ الوِلایَةُ؛ و انّما اتاهُ ذلِکَ فی یَومِ الجُمُعَةِ بِعَرَفَةَ، انزَلَ اللّهُ (عزّوجلّ): «الْیَوْمَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ اَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی» و کانَ کَمالُ الدّینِ بِوِلایَةِ عَلیِّ بنِ ابیطالِبٍ (علیهالسلام)، فَقالَ عِندَ ذلِکَ رَسولُ اللّهِ (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم): اُمَّتی حَدیثوا عَهدٍ بِالجاهِلِیَّةِ، و مَتی اخبَرتُهُم بِهذا فِی ابنِ عَمّی یَقولُ قائِلٌ، و یَقولُ قائِلٌ ـ فَقُلتُ فی نَفسی مِن غَیرِ ان یَنطِقَ بِهِ لَسانی ـ فَاَتَتنی عَزیمَةٌ مِنَ اللّهِ (عزّوجلّ) بَتلَةً (من البتل: القطع)
اوعَدَنی ان لَم اُبَلِّغ ان یُعَذِّبَنی، فَنَزَلَت: «یَـاَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَآ اُنزِلَ اِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ وَ اِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ اِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَـفِرِینَ»
فَاَخَذَ رَسولُ اللّهِ (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) بِیَدِ عِلِیٍّ (علیهالسّلام) فَقالَ: ایُّهَا النّاسُ! انَّهُ لَم یَکُن نَبِیٌّ مِنَ الاَنبِیاءِ مِمَّن کانَ قَبلی الّا وقَد عَمَّرَهُ اللّهُ، ثُمَ دَعاهُ فَاَجابَهُ، فَاَوشِکُ ان اُدعی فَاُجیبَ، و انَا مَسؤولٌ و انتُم مَسؤولونَ، فَماذا انتُم قائِلونَ؟ فَقالوا: انَّکَ قَد بَلَّغتَ و نَصَحتَ، و ادَّیتَ ما عَلَیکَ، فَجَزاکَ اللّهُ افضَلَ جَزاءِ المُرسَلینَ.
فَقالَ: اللّهُمَّ اشهَد (ثَلاثَ مَرّاتٍ) ثُمَّ قالَ: یا معَشَرَ المُسلِمینَ! هذا وَلِیُّکُم مِن بَعدی، فَلیُبَلِّغِ الشّاهِدُ مِنکُمُ الغائِبَ».
شنیدم امام باقر (علیهالسّلام) میفرماید: «خداوند، پنج چیز را بر مؤمنان
واجب کرد؛ چهار چیز را گرفتند و یکی را وا نهادند».
گفتم: فدایت شوم! آیا آنها را برای من نام میبری؟
فرمود: «
نماز؛ و مردم نمیدانستند چگونه نماز بخوانند. پس
جبرئیل (علیهالسّلام) فرود آمد و گفت: آنان را از اوقات نماز، آگاه کن.
سپس
زکات نازل شد و جبرئیل (علیهالسّلام) گفت: ای محمّد! همانگونه که آنان را از نمازشان آگاه کردی، از زکاتشان نیز آگاه کن.
سپس
روزه نازل شد و چون روز دهم میشد، پیامبر خدا به روستاهای اطراف،
[
پیغام
]
میفرستاد و آن روز را روزه میگرفتند. پس،
ماه رمضان میان
شعبان و
شوّال، نازل شد. سپس حج نازل شد. جبرئیل (علیهالسّلام) فرود آمد و گفت: همانگونه که آنان را از نماز و زکات و روزه شان آگاه کردی، از حجّشان نیز باخبر کن.
سپس
ولایت، در
روز جمعه و در
عرفه نازل شد. خداوند (عزّوجلّ) نازل کرد: «امروز، دین شما را برایتان به کمال رساندم و نعمتم را بر شما کامل کردم» و کمال دین، به ولایت علی بن ابیطالب (علیهالسّلام) بود.
و این هنگام بود که پیامبر خدا فرمود: امّتم، تازه از
جاهلیت به در آمدهاند و هرگاه آنان را از ولایت پسر عمویم خبر دهم، چنین و چنان میگویند. این را با خود گفتم، نه آنکه بر زبان بیاورم. پس
اراده حتمی خدا، راه بر من بست و مرا تهدید کرد که اگر ابلاغ نکنم، عذابم کند. پس نازل شد: «ای پیامبر! آنچه از پروردگارت بر تو نازل شده است، ابلاغ کن و اگر چنین نکنی، رسالتش را نگزاردهای و خداوند، تو را از
[
گزند
]
مردم حفظ میکند. خداوند، کافران را هدایت نمیکند».
پیامبر خدا دست علی (علیهالسّلام) را گرفت و فرمود: ای مردم! هیچ یک از پیامبران پیشین نبوده، جز آنکه دعوت حق را در پایان عمرش لبیک گفته است. نزدیک است که من هم فرا خوانده شوم و دعوت حق را اجابت کنم. از من سؤال میشود و از شما هم سؤال میشود؛ پس چه میگویید؟.
گفتند: گواهی میدهیم که
[
پیام الهی را
]
رساندی و
خیرخواهی کردی و آنچه را بر گردنت بود، ادا کردی. خدا برترین پاداشی را که به فرستادگانش داده، به تو بدهد!
پس، پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) سه بار فرمود: «خدایا! گواه باش». سپس فرمود: «ای گروه مسلمانان! این، پس از من ولیّ شماست و باید
[
این واقعه را
]
حاضران شما به غایبان برسانند».
حدیث دوم، حدیثی است که
عیّاشی از
محمّد خزاعی، از امام صادق (علیهالسّلام) نقل کرده است.
امام صادق (علیهالسّلام) میفرماید:
لَمّا نَزَلَ رَسولُ اللّهِ (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) عَرفاتٍ یَومَ الجُمُعَةِ، اتاهُ جَبرَئیلُ (علیهالسّلام) فَقالَ لَهُ: یا مُحَمَّدُ، انَّ اللّهَ یُقرِئُکَ السَّلامَ ویَقولُ لَکَ: قُل لِاُمَّتِکَ: «الْیَوْمَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ» بِوِلایَةِ عَلِیِّ ابنِ ابی طالِبٍ «وَاَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الْاءِسْلَـمَ دِینًا» ولَستُ اُنزِلُ عَلَیکُم بَعدَ هذا، قَد انزَلتُ عَلَیکُمُ الصَّلاةَ والزَّکاةَ وَالصَّومَ وَالحَجَّ، وهِیَ الخامِسَةُ، ولَستُ اقبَلُ هذِهِ الاَربَعَةَ الّا بِها».
چون پیامبر خدا روز جمعه به عرفات رسید، جبرئیل (علیهالسّلام) نزدش آمد و گفت: ای محمّد! خداوند، به تو سلام میرساند و میگوید: «به امّتت بگو: با ولایت علی بن ابیطالب، «امروز، دینتان را برایتان به کمال رساندم و نعمتم را بر شما کامل کردم و دین اسلام را برایتان پسندیدم» و پس از این، چیز دیگری بر شما نازل نمیکنم. نماز و زکات و روزه و حج را بر شما نازل کردم و این، پنجمی است و آن چهار را جز با این
[
پنجمی
]
نمیپذیرم».
اکنون باید دید که آیا میان این دو دسته از متون، تعارضی غیر قابل علاج وجود دارد که در این صورت، حتما یک دسته باید رد شود، یا آنکه قابل جمعاند.
به نظر میرسد که مقتضای دقّت و تامّل، آن است که این دو دسته از متون، نه تنها با هم تعارض اساسی ندارند، بلکه به عکس، در اساس، مؤیّد و مکمّل یکدیگرند.
توضیح اینکه، بنا بر سخن
علّامه طباطبایی تدبّر در دو آیه: «ای پیامبر! آنچه را از سوی پروردگارت بر تو نازل شده ابلاغ کن و اگر چنین نکنی، رسالتش را نگزاردهای...» و «امروز، دینتان را برایتان به کمال رساندم...» و نیز تدبّر در احادیث فریقین و روایات متواتر غدیر، همراه با تحلیل اوضاع داخلی جامعه اسلامی در اواخر عهد پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) و کاوش دقیق آن، برای انسان،
یقین میآورد که «امر به ولایت»، چند روز پیش از
روز غدیر، نازل شده بوده است.
از سوی دیگر، پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) بیم آن داشت که با اظهار آن، مردم نپذیرند و یا به او سوء قصد کنند و در نتیجه، اختلالی در امر تبلیغ دین پدید آید. پس، ابلاغ آن را به تأخیرانداخت و امروز و فردا کرد، تا آنکه آیه: «ای پیامبر! آنچه را از سوی پروردگارت بر تو نازل شده، ابلاغ کن...» نازل شد و مهلتی باقی نگذارد.
در واقع، تاریخ صدور حکم انتصاب امام علی (علیهالسّلام) از سوی
خداوند متعال برای رهبری امّت پس از پیغمبر اسلام، با تاریخ ابلاغ آن، نُه روز فاصله داشت. حکم ولایت امام (علیهالسلام)، در روز عرفه و در عرفات صادر شد؛ امّا پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) به دلایلی که بدانها اشارت رفت، ابلاغ این حکم را تا
روز غدیر خم، تأخیرانداخت.
بنا بر این، متونی (نصوصی) که بر نازل شدن آیه اکمال در روز عرفه دلالت دارند، ناظر به تاریخ صدور حکم ولایت است و متونی که بر نازل شدن آیه اکمال در روز غدیر خم دلالت دارند، ناظر به تاریخ ابلاغ حکم ولایت هستند و بدینسان، تعبیر نزول در هر دو دسته از متون، صحیح و بلکه متعارف است.
حدیثنت، برگرفته از مقاله «روز کامل شدن دین» تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۱۲/۱۲.