راه افزایش قدرت عقل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: عقل، درک، فهم.
پرسش: چگونه می‌توان میزان
عقل و
درک و
فهم را افزایش داد؟
عملیات‌هایی که روان‌شناسان به
هوش نسبت می‌دهند قسمتی از کارکردهای عقل است که در ادبیات روائی ما مطرح شده است. لذا بی‌مناسبت نیست که در این نوشتار، عوامل مؤثر در عقل و درک و فهم را از دیدگاه روان‌شناسان هم بررسی نمائیم و به نقل آراء آنان بپردازیم.
درباره عوامل مؤثر در رشد هوش نظرات مختلفی مطرح شده است و نزاع دیرینِ محیط و وراثت در اینجا هم وجود دارد.
تحقیقات روان‌شناسان به نتایجی دست یافته که نشان می‌دهد، ژن‌هایی که از والدین خود به
ارث می‌بریم، نقش مهمّی در رشد هوش ما دارند، یکی از روش‌های بررسی این مساله، دوقلوهای همسان و ناهم‌سان هستند.
ویلسون و هاربرینگ از تجزیه و تحلیل نمرات ۲۶۱ دوقلوی همسان و غیر همسان به این نتیجه رسیدند که نیم‌رخ جهش‌ها و عقب افتادگی‌های آنها در رشد هوش به هم شباهت دارد. و این نکته درباره دوقلوهای همسان به طور روشن مشهود است.
خلاصه نتایج تحقیق مختلف در چهار قاره و هشت کشور نشان می‌دهد که وراثت بر رشد هوش تأثیر زیادی دارد. بر اساس این اطّلاعات، همبستگی هوشبهر افراد غیر خویشاوند بسیار اندک است و پیش‌بینی قطعی هوشبهر یک فرد از روی هوشبهر فردی که خویشاوند او نیست، صحیح به نظر نمی‌آید. بنابراین هر چه پیوند ارثی بیشتر می‌شود، نمرات هوش به هم نزدیک‌تر می‌شود و عکس آن هم نیز صادق است، یعنی اگر رابطه خویشاوندی حذف شود، افت محسوسی در همبستگی بین نمرات آزمون هوش افراد پدید می‌آید. در این تحقیقات همچنین روشن شد که همبستگی نمرات هوش دوقلوهای غیر همسان کمتر از همبستگی نمرات هوش دوقلوهای همسان است.
همان‌طورکه تأثیر عوامل ژنتیک را نمی‌توان در رشد هوش منکر شد، تجارب و تأثیرات زندگی در خانواده و یا مؤسسات و سازمان‌های پژوهشی، نحوه تعلیم و تربیت و طبقه اجتماعی از جمله عوامل غیر ژنتیک‌اند که تأثیرات آنها را در رشد هوش نمی‌توان نادیده گرفت.
هارولد اسکینر با انجام تحقیقی در مورد زندگی پرورشگاهی، کودکان را از یک یتیم‌خانه ساده و بدون محرّک که از نظر توجّه و نظارت مادر انتخابی نیز محروم بودند به مؤسسه دیگری انتقال داد که مورد توجّه فرد مسئولی قرار می‌گرفتند، در محیط جدید یک مادر انتخابی برای سرپرستی کودکان معیّن شده بود؛ یعنی دختری که عقب‌مانده ذهنی و مسن‌تر از دیگران بود، این گروه از کودکان، پس از دو
سال و نیم، میانگینی از ۳۲ نمره هوش را به دست آوردند. در صورتی که کودکان باقی‌مانده در مؤسسه سابق که از شرایط پست‌تری برخوردار بودند تا میانگین ۲۱ نمره هوش افت داشتند.
بدین ترتیب بدیهی است که خانواده بر رشد هوش کودکان خود (غیر از جنبه ژنتیکی) از جنبه محیطی تأثیر می‌گذارد. رشدگرایان هر چند هرچند دقیق نمی‌دانند که رشد هوش تا چه‌اندازه مربوط به محیط پیشرفته‌ای است که توسط والدین، ساختار فامیلی و دیگر عوامل محیطی فراهم شده است، وجود این‌گونه عوامل را حائز اهمیّت می‌دانند.
عوامل دیگری مثل جنسیت، سن، فرهنگ، عوامل بیولوژیک، تغذیه، داروها، بیماری‌ها، از جمله عواملی هستند که در رشد مهارت‌های شناختی و هوش تأثیر می‌گذارند.
وضعیت نژادی و اجتماعی و یا اقتصادی از جمله فاکتورهایی است که مورد پژوهش روان‌شناسان بوده و تأثیر آن در میزان رشد سنجیده شده است ولی نمی‌توان تاثیر قابل توجهی در این مورد در نظر گرفت.
در آمریکا و اروپا کودکان خانواده‌های فقیر و یا آنها که به گروه‌های اقلیّت (که بسیاری از آنها غیر سفید پوست هستند) تعلق دارند، نمره هوشبهرشان از کودکان متوسط در همان کشور پایین‌تر است مثلاً متوسط هوشبهر کودکان سیاه پوست آمریکایی که غالباً از خانواده‌های کم درآمد هستند، در حدود ۱۰ تا ۱۶ نمره پایین‌تر از متوسط هوشبهر کودکان سفید پوست است.
ناگفته نماند که در تفسیر هوشبهر بین طبقات نژادی و اجتماعی، بحث‌های زیادی مطرح شده و نقد‌های وارد شده و برخی آزمون‌های هوش را غیر استاندارد و سودار دانسته‌اند یعنی آن آزمون‌ها، برای کودکان طبقه پأیین و گروه‌های اقلیّت مناسب نبوده‌اند.
خلاصه آنکه، نزاع دیرین برتری نقش محیط یا وراثت چندی است که فروکش کرده و دیگر از نظریات افراطی روان‌شناسان خبری نیست و این تأثیرات، بیشتر در جنبه «تعامل محیط و وراثت» بررسی می‌شود. در هر صورت، وراثت و مخصوصاً شرایط محیطی در افزایش و بهبود درک و فهم و هوش، مؤثرند. رشته‌های آکادمیکی مثل: علوم تربیتی برای همین منظور تلاش می‌نماید که محیط آموزش را هر چه مؤثرتر فراهم نماید. که بررسی تفصیلی تکنیک‌های آن از عهده این نوشتار خارج است.
با بررسی روایاتی که به مسائل رشد هوش و شناخت و درک و فهم انسان پرداخته می‌توان چنین بیان داشت که رشد عقل و هوشمندی انسان در واقع معلول دو دسته از عوامل است که البته تأثیر این دو عامل در همه موارد یکسان نمی‌باشد. در برخی موارد عوامل ژنتیکی در رشد
هوش نقش تعیین کننده دارند. در شرایط محیطی و سایر عوامل زمینه سازاند و در پاره‌ای موارد، عوامل محیطی نقش برتر را بر عهده دارند. هرچند سهم وراثت را نمی‌توان نادیده گرفت.
در برخی روایات، به دو گونه عقل اشاره شده است: یکی عقل سرشتی (عقل الطبع)، که به درجات کاملاً متفاوتی در نهاد بشر به ودیعه نهاده شده است و دیگری عقل اکتسابی (عقل التجربه)، که از طریق
تجربه و یادگیری و شرایط محیطی، تحصیل می‌شود و با پشتوانه عقل طبیعی و سرشتی، راهنمای عمل و راه‌گشای راه آدمی خواهد بود. (
امام علی (علیه‌السّلام): «العقل عقلان، عقل الطبع و العقل التجربه و کلا هما یؤدی الی المنفعة»
در فرمایشی دیگر امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: عقل غریزه‌ای است که باعلم و تجربه افزایش می‌یابد. «العقل غریزه تزید بالعلم و التّجارب»
) در این روایت نیز به هر دو‌گونه عقل اشاره شده است. ایشان (علیه‌السّلام) در عین اینکه اصل عقل را غریزی و سرشتی شناخته‌اند، یادگیری و استفاده از تجارب زندگی را که همان عقل‌تجربی و اکتسابی انسان محسوب می‌شود، تقویت کننده آن دانسته‌اند.
۱. اندیشه زیاد در
علم و
حکمت، عقل را شکوفا می‌سازد و دامنه دانستن‌ها و درک حقایق علوم را افزایش می‌دهد. «کثرة النظر فی العلم یفتح العقل»
«کثرة النظر فی الحکمة یفتح العقل»
۲. اشتغال به تحصیل و دانش:
امام علی (علیه‌السّلام): «انک موزون بعقلک فزکّه بالعلم»
در پرتو آموختن و یادگیری است که چه بسا، افرادی که هوش سرشاری هم ندارند، استعداد خود را شکوفا می‌کنند و به نتایج پرباری دست می‌یابند.
۳. اشتغال به تعلیم و تدریس:
امام علی (علیه‌السّلام): «اعون الاشیاء علی تزکیة العقل، التعلیم.»
به واسطه آموزش و تدریسِ آموخته‌ها و‌اندوخته‌های ذهنی است که زمنیه پرورش و شکوفایی بیشتر هوش و فهم انسان افزایش می‌یابد، زیرا چه بسا در هر نوبت تدریس به نکاتِ جدیدی دست می‌یابد که قبلاً بدان توجّه نداشته است.
۴. پرهیز از مسائل بی‌اهمیّت و کم اهمیّت: از جمله فوائدش آن است که ذهن و فعّالیت‌های ذهنی را متمرکز می‌سازد و در نتیجه زودتر به نتایج ذهنی خواهد رسید. امام علی (علیه‌السّلام) : «بترک ما لا یعینک یتمّ لک العقل.»
۵. مهرورزی نسبت به جاهل و تلاش برای آموزش او: امام علی (علیه‌السّلام): «مِن اوکد اسباب العقل، رحمة الجاهل».
زیرا تعلیم جاهل با فکر و تعقل و بررسی راه‌های آموزش و انتخاب بهترین شیوه همراه است. آموزش نادان غیر از فوائد عاطفی و اخلاقی که برای شخص به همراه دارد، موجب تکاپو و فعالیّت‌های فکری و خردورزی خود اوست که سهم به سزائی در رشد و شکوفایی هوش و استعدادهای او و بروز خلاّقیت‌های فکری دارد.
فاکتورها و عوامل دیگری در رشد خرد و عقل و افزایش هوشمندی در متون اسلامی مطرح شده که به اختصار به آنها اشاره می‌شود:
وحی،
دانش،
ادب،
تجربه، رایزنی،
تقوا،
جهاد با نفس،
یاد خدا،
زهد در دنیا، پیروی از حق، هم‌نشینی حکیمان، ترحم بر نادان، کمک خواستن از
خداوند متعال.
همچنین روایات، توصیه‌هایی در صدد برخی غذاها نموده که
مغز را قوی می‌سازد مثلِ
کدو، گلابی، کرفس، گوشت،
سرکه،
عسل، انار با لایه نازک،
باقلا، ترنج،
حجامت کردن و روغن مالیدن بر بدن هم از جمله کارهایی بر شمرده شده که موجب تقویت مغز و ذهن می‌شوند.
با سیری در روایات به گروهی از عوامل منفی مؤثر در هوش برخورد می‌کنیم که می‌توان آنها را به عنوان موانع و یا آفات هوش برشمرد:
هوسرانی و توجّه به خواهش‌های نفسانی:
امام علی (علیه‌السّلام): «من لم يهذّب نفسه لم ينتفع بالعقل.»
هر چه انسان بیشتر در کام شهوات گرفتار شود، لذّات مادّی بیشتری را تجربه می‌کند و در نتیجه عقل و هوش بیشتر در معرض تباهی و نابودی قرار می‌گیرد و به تدریج فرد به جایی می‌رسد که به هیچ وجه به هشدارهای عقل توجّه نمی‌کند، بلکه تلاش و همّت خود را در برآوردن خواهش‌های نفسانی قرار به کار می‌بندد. بر این اساس است که امام علی (علیه‌السّلام) فرمودند: هوای نفس خود را با شمشیر عقل بکش. «قاتل هواک بعقلک...»
انسان خودپسندی که عقل و هوش و علم و‌اندیشه خود ببالد و تصوّر کند که آنچه او می‌داند درست و خطاناپذیر و حقیقت است، به دنبالِ سؤال و پژوهش و مشورت و یادگیری نیست و هرگز در صدد تکمیل و تعالی بخشیدن به دامنه استعداد و هوشمندی خود نیست. و موجب رکود و خمودی عقل و هوش خود می‌شود. امام علی (علیه‌السّلام) فرمودند: خودپسندی یکی از حسودان عقل است. «عجب المرء بنفسه احد حُسّاد بعقله.»
و نیز فرمودند هر کس به خود مغرور شود، حقیقت عقل خود را ضایع کرده است. «من اعجب بفعله اصیب بعقله»
«شرّ آفات العقل الکبر»
تفاوت تکبّر با خودپسندی آن است که تکبّر در مقابله با دیگران، مفهوم پیدا می‌کندو شخص خود را در بین دیگران برتر می‌بیند. امّا خودپسندی چه بسا در میان دیگران نباشد.
بیشتر زمین خوردن‌های عقل آنجاست که برق طمع جستن کند. «اکثر مصارع العقول تحت بروق المطامع»
همچنین عواملی که در روایات مانع شناخت، و دانش بشر هستند را نیز می‌توان به این فهرست اضافه نمود. مثل حبّ به دنیا، گناه، امراض قلب، ظلم، کفر، فسق، اسراف، غفلت، آرزوی دراز، استبداد، تعصب، شراب، پرخوری و..
«غیر تنفع بالحکمة عقل مغلول بالغضب و الشهوة»
۱. روانشناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، نشر سمت.
۲. خرد گرائی در قرآن و سنّت، محمد محمدی ری‌شهری، نشر دارالحدیث.
۳. آئین عقل ورزی، حسین مهریزداده، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
۴. تربیت عقلانی، سعید بهشتی، پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه معاصر.
سایت‌اندیشه قم، برگرفته از مقاله «راه افزایش قدرت عقل» تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۲/۱۷.
