• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

رابطه سلامت جسمی و معنویت

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


کلیدواژه:معنویت، دین، سلامتی، بیماری، بهداشت، درمان.

پرسش:آیا عامل معنویت و تدین در پیشگیری و درمان بیماری‌های جسمی نقشی دارد؟ آیا مطالعات دانشمندان علوم تجربی، تاثیر عامل معنویت و تدین بر سلامت جسمانی را تایید می‌کند؟

پاسخ اجمالی: بر اساس مطالعات انجام شده، معنویت و تدین عامل درمانی مهمی در فرآیند معالجه بیماران جسمی محسوب می‌شود و شواهد فراوانی درباره رابطه قوی بین مذهب و سلامتی وجود دارد که نشان‌دهنده اهمیت سلامت معنوی است. سلامت معنوی به‌عنوان فاکتوری حفاظتی در ارتقاء سلامت و پیشگیری از بیماری‌ها محسوب می‌شود، ضمن آنکه می‌توان از سلامت معنوی به‌عنوان راهبردی موفق و کمک‌کننده به زندگی انسان در همه‌ مراحل و حوزه‌های زندگی، شامل موقعیت‌های پر از استرس و بیماری‌ها و حتی مرگ یاد کرد.
مطالعات و تحقیقات دانشمندان علوم تجربی موید این مطلب است که تاثیر معنویت و تدین بر سلامتی جسمانی، بسیار عمیق و گسترده است و از راه‌های مختلفی انجام می‌پذیرد، مانند: تغییر نگرش به زندگی و شیوه آن، دریافت حمایت‌های اجتماعی، افزایش قدرت مقاومت در برابر استرس‌ها و... .


سلامتی مفهومی است که به‌سختی می‌توان آن را در قالب لغات بیان کرد؛ چرا‌که از شهودی‌ترین مفاهیم قابل درک به‌وسیله افراد به‌حساب می‌آید. سازمان بهداشت جهانی در سال ۱۹۴۷ سلامتی را حالتی از رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی و نه فقط فقدان بیماری یا ناتوانی تعریف کرده است.
سلامتی طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی عبارت است از "حالت رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی و نه فقط نبود بیماری و ناتوانی." بنابراین به کسی فرد سالم گفته می‌شود که نه تنها رشد کافی، وزن مناسب و تغذیه صحیح داشته باشد بلکه دارای رفتار و فکر سالم نیز باشد.
[۱] رفیعی‌فر، شهرام و همکاران، راهنمای آموزش سلامت در فرهنگ‌سراها، معاونت سلامت وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، ص۲۸۲.

این تعریف کلاسیک از سلامتی، با توجه به اینکه عناصر ضروری سلامت را تعیین می‌کند از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این تعریف بیشتر به این مسئله پافشاری می‌کند که سلامتی مفهومی کلی و مستلزم تعامل و درون‌وابستگی میان اجزای مختلف است.
[۲] صفاری، محسن و داود شجاعی زاده، اصول و مبانی آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت، ۱۳۸۷.


تعریف معنویت به‌طور کلی پیچیده است، به این علت محققین توافق کمی درباره آن دارند. این عدم توافق به درجه‌ ترکیب‌شدن معنویت با مذهب مربوط می‌شود. اگرچه رسیدن به تعریف غالبی از معنویت دشوار است، اما مرور متون با موضوع معنویت نشان از آن دارد که این تعاریف دو بعد را شامل می‌شوند، بعد اول مربوط به مذهب مسائل مرتبت به مذهب که در آن مفهوم درک شده فرد از وجود مقدس یا واقعیت غایی (خداوند) با دیدگاهی دینی بیان می‌شود، در بعد دوم، تلاش بر این است که از تجربه‌های روان‌شناختی، جدا از موضوع دین یا مذهب به‌عنوان معنویت، مسائلی مطرح شود.
[۳] Hartz، GW (۲۰۰۵) Spirituality and Mental Health: Clinical Applications، New York: Haworth press American Journal of Health Promotion: ۹ (۵): ۳۷۱ – ۳۷۸.
[۴] صفایی‌راد، ایرج و دیگران، رابطه بهزیستی معنوی با سلامت روان دانشجویان، مجله دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی سبزوار، دوره۱۷، شماره۴، ۱۳۸۹، ص۲۸۰-۲۷۴.
[۵] ابوالقاسمی، محمدجواد، مفهوم‌شناسی سلامت معنوی و گستره آن در نگرش دینی، فصلنامه اخلاق پزشکی، سال ششم، شماره بیستم، ۱۳۹۱، ص‌۴۵-۶۸.
در این میان برخی با ترکیب دو بعد بیان شده، معنویت را از لحاظ معنای زندگی، آرامش ذهنی و رابطه با یک وجود متعالی بیان‌کرده‌اند.
[۶] Murta، H&Morita (۲۰۰۶) Conceptualization of psycho-existential suffering by the Japanese Task Force: the first step of nationwide project. Palliate Support Care: ۴: ۲۷۹ – ۲۸۵.
[۷] Peterman، AH & Fitchett ، G& et al (۲۰۰۲) Measuring spiritual wellbeingin people with cancer: the Functional Assessment of Chronic Illness Therapy - Spiritual Well - Being Scale.
[۸] Hawks S R& et al (۱۹۹۵) Review of spiritual health: definition، role، and intervention strategies in health promotion.
آنها معنویت را به عنوان ماهیت هستی‌بخش یک شخص آورده‌اند که در جست‌وجوی معنا و هدف زندگی خویش است.
[۹] June M، Como (۲۰۰۷) A Literature Review Related to Spiritual Health and Health Outcomes، ۲۱ (۵): ۲۲۴ – ۲۳۶.

در رویکردهای جدید، معنویت را بیشتر به نتایج و کارکردها محدود کرده‌اند و آن ‌را مجموعه‌ای از توانایی‌های مربوط به‌هم و کیفیت روانی می‌دانند که در انسان ایجاد انگیزه و معنا می‌کند. گاهی معنویت را فرایندی برای ایجاد رضایت درونی می‌دانند که دارای مؤلفه‌های آرامش، شادی و امید است؛ اما در‌اندیشه قرآنی به سلامت معنوی بر اساس شاخص‌های شناختی، احساسی، رفتاری و پیامدی نگریسته می‌شود. در این‌اندیشه، انسان باید نسبت به خداوند و رابطه خود با خداوند شناخت کافی داشته باشد.
[۱۰] مرزبند، رحمت‌الله و علی‌اصغر زکوی، شاخص‌های سلامت معنوی از منظر آموزه‌های وحیانی، فصلنامه اخلاق پزشکی، سال ششم، شماره بیستم، ۱۳۹۱، ص۶۹-۹۹.


بر اساس مطالعات انجام شده، سه نوع نگاه درباره نقش دین و معنویت در سلامت وجود دارد: نگرش بدبینانه، نگرش حداقلی و نگاه حداکثری.

۳.۱ - نگرش‌ بدبینانه

برخی افراد معتقدند بین معنویت و دین‌داری و سلامتی نه تنها ارتباط مثبتی وجود ندارد بلکه دین اساسا دارای آموزه‌هایی است که سلامتی انسان را به خطر‌انداخته، در او تولید بیماری می‌کنند! فروید از جمله این افراد است. وی دین را یک نوروز وسواسی همگانی می‌داند که از بقایای ذبح دیرینه پدر در قبائل اولیه و احساس گناه ناشی از آن و عبادت و پرستش خدا ( همان پدر که جنبه الوهیت پیدا کرده) برای جبران آن می‌داند.
[۱۱] سالاری‌فر، محمدرضا و همکاران، مبانی نظری مقیاس‌های دینی (مجموعه مقالات)، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، مقاله روانشناسی دین از دیدگاه فروید و یونگ، مسعود آدربایجانی، ص۲۷۳.
او همچنین در تقریری دیگر دین را همانا احساس بیچارگی انسان دانسته که از احساس ضعف و ترس کودکی و نیاز به حمایت پدر باقی مانده است.
[۱۲] سالاری‌فر، محمدرضا و همکاران، مبانی نظری مقیاس‌های دینی (مجموعه مقالات)، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، مقاله روانشناسی دین از دیدگاه فروید و یونگ، مسعود آدربایجانی، ص۲۷۳.


دکتر آلبرت الیس بنیانگذار و رئیس مؤسسه درمانی عاطفی عقلانی نیویورک نیز می‌گوید: دین درونی، سنتی یا جزم‌گرا یا چیزی که ممکن است تدین نامیده شود، به طور عمده با ناراحتی‌های عاطفی مرتبط است... . شخصی که از نظر عاطفی سالم است، انعطاف‌پذیر، باز، مداراگر و متغیر است و شخص دینی متعبد متمایل است که غیرقابل انعطاف، بسته، نابردبار و تغییرناپذیر باشد. بنابراین تدین از جهات متعددی با تفکر غیرمنطقی و آشفتگی همراه است.
[۱۳] کونینگ،‌هارولد جی، آیا دین برای سلامتی شما سودمند است؟، ترجمه بتول نجفی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ص۴۰.

در این اظهار نظرات آسیب‌های چندی به چشم می‌خورد:
- اولا، این نظرات غالبا بدون دلیل بوده، هیچ گونه برهان، تحقیق تجربی یا شواهد نقلی معتبری از آن حمایت نمی‌کند. این آسیب، به ویژه در مورد نظرات فروید بیشتر به چشم می‌خورد؛
- ثانیا، بیشتر این آراء درباره دین مسیحیت است و مشکل بتوان آن را به همه ادیان تسری داد؛
- ثالثا، صاحبان این آراء، بین دین و رفتار دینداران خلط نموده‌اند. به عبارت دیگر رفتار یا رفتارهایی از افراد متدین را در نظر گرفته و بر اساس آنها بر دین نیز حکم می‌رانند؛
- رابعا، دچار مغالطه ارزیابی یک طرفه شده، محاسن و مزایای تدین را به کلی نادیده گرفته‌اند و این نیست جز به این علت که دین را مصداقا یک چیز دیده، از تنوع و تقسیماتی که می‌توان درباره دین داشت غفلت یا تغافل نموده‌اند؛ تقسیماتی چون دین مصون از تحریف و دین تحریف شده، دین بشری و دین الهی و.... صاحبان این نظریه‌ها همچنین تنوعی که در میان دینداران و متدینان و مراتب گوناگونی که آنان دارند، نادیده گرفته، بر همه به یک چوب حکم راننده‌اند.

۳.۲ - نگرش حداقلی

نگاه حداقلی همان نگاه ابزاری و محدود به درمان جسمی بیماران بر اساس شاخص‌های معنوی است. امروزه با کنار گذاشتن نسبی واکنش‌های خصمانه در مقابل معنویت و دین و انجام پژوهش‌های علمی، مشخص شده که دین و معنویت در عرصه‌های مختلفی از جمله بهداشت و درمان و سلامت، دارای نقشی مثبت می‌باشد. خوشبختانه این رویکرد هر روز در حال گسترش بوده، جایگاه قابل قبول‌تری را در دنیای ملحد یا سکولار امروزین و در مجامع علمی کسب می‌نماید.

۳.۳ - نگرش حداکثری

نگاه حداکثری و غیر‌ابزاری که سلامت معنوی را در عرض سلامت جسمی قرار می‌دهد و به‌دنبال توسعه سلامتی در معنای عام آن در فرد و جامعه است. این نگاه در پی توسعه سلامت همه‌جانبه‌ فردی و اجتماعی جامعه است.
[۱۴] ابوالقاسمی، محمدجواد، مفهوم‌شناسی سلامت معنوی و گستره آن در نگرش دینی، فصلنامه اخلاق پزشکی، سال ششم، شماره بیستم، ۱۳۹۱، ص‌۴۵-۶۸.

در این نگرش سلامت معنوی به‌عنوان احساسی درونی و رضایت‌بخش توام با ارتباطات سازنده با خود و دیگران و وجود متعالی در چهارچوب فرهنگی خاص هر جامعه تعریف می‌شود که به معنادار کردن زندگی و مرگ می‌انجامد.
نکته بسیار مهم در این باب این است که سلامتی پیکره‌ای واحد و کلیتی تجزیه‌ناپذیر و متشکل از ابعاد درهم پیچیده جسمانی، روانی، معنوی و اجتماعی است که هر گونه تغییر و تحول در هریک از این ابعاد، به تغییر و تحول در آن می‌انجامد. به دیگر سخن، شیوه زندگی (Life Style) افراد و وضعیت سلامت فردی و روانی آنان تحت تاثیر شدید فرهنگ و نظام ارزشی جامعه بوده و نگرش افراد به زندگی، به جهان هستی، به انسان، به مرگ و.... و رفتارهایی که در پی آن نگرش‌ها سر می‌زند، دارای نقشی اساسی در سلامتی و نیز ایجاد بیماری‌ها دارد. برای مثال نحوه زندگی مدرن غربی که امروزه بر اثر روند جهانی سازی؛ که برخی آن را غربی سازی (Westernization) و آمریکایی‌سازی (Americanization) دنیا نامیده‌اند؛ گسترش یافته، خود در ایجاد و گسترش برخی بیماری‌ها نقش داشته است.

رواج مصرف غذاهای سریع‌الطبخ موسوم به فست فود (Fast Food)، مصرف مشروبات الکلی، استفاده از مواد سمی خطرناک در انواع محصولات، آلودگی شدید اکوسیستم‌ها، کم‌تحرکی، گسترش سکس و روابط ناسالم جنسی و... از عواملی‌اند که باعث شده آمار برخی از بیماری‌ها رو به فزونی نهد؛ چنانکه از هر هشت زن آمریکایی یک زن در طول عمر خود به سرطان سینه مبتلا می‌شود ... و عواملی چون چاقی، مصرف مشروبات الکلی و عدم تحرک، از مهمترین عوامل ابتلا به این بیمار در بین زنان آمریکایی می‌باشد.
[۱۵] جسی، جکسون، ماهنامه سیاحت غرب، شماره ۴۵ (فروردین ۸۶)، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما، ص۲۹، مقاله خدمات ضعیف بهداشتی.
همچنین استفاده از انواع مواد شیمیایی خطرناک در محصولات آرایشی که پژوهش‌های مختلف نشان‌دهنده ارتباط تنگاتنگ این مواد با بروز انواع سرطان، نارسایی‌های تولید مثل، سقط جنین و حساسیت‌های پوستی می‌باشد، رواج زیادی دارد.
[۱۶] نیگوین، نیگوک، ماهنامه سیاحت غرب، شماره ۴۷ (خرداد ۸۶)، ص۱۰۶، مقاله راز کثیف صنعت زیبایی.
حرصی که انسان مدرن برای کسب ثروت و تسلط بر طبیعت دارد خود منجر به تولید هزاران نوع بیماری شده است. برای مثال فقط تولید طلا در آفریقا، در اکثر موارد به بهای تخریب محیط‌زیست، تضییع حقوق کارگران، افزایش جنگ و درگیری‌های خشونت‌بار، آوارگی مردم، آلوده نمودن دریاها و اقیانوس‌ها و انتشار گازهای سمی تمام می‌شود.
[۱۷] رادهیکا، سارین، ماهنامه سیاحت غرب، شماره ۵۹ (تیر۸۷)، ص۱۹۳، مقاله نه به طلاهای کثیف.


بنابراین نباید از عوامل اصلی و کلان تولید بیماری‌ها در دنیای امروز غافل شد و نقش اساسی شیوه زندگی مدرن که بر اساس‌ اندیشه‌های اومانیستی و انسان‌محورانه بنا گشته - و نیز اعمال نادرست بشر مدرن و غارتگران بین‌المللی را که به ایجاد فساد در زمین منجر شده از یاد برد و تنها به موارد فرعی پرداخت.

سلامت معنوی جزئی پایه‌ای در چهارچوب ابعاد سلامت محسوب می‌شود، همانند ابعاد دیگر سلامتی نظیر سلامت جسمی، ذهنی و اجتماعی؛ سلامت معنوی عاملی تعیین‌کننده و اثرگذار است. سلامت معنوی به‌عنوان فاکتوری حفاظتی در ارتقاء سلامت و پیشگیری از بیماری‌ها محسوب می‌شود، ضمن آنکه می‌توان از سلامت معنوی به‌عنوان راهبردی موفق و کمک‌کننده به زندگی انسان در همه‌ مراحل و حوزه‌های زندگی، شامل موقعیت‌های پر از استرس و بیماری‌ها و حتی مرگ یاد کرد.
بر اساس مطالعات انجام شده، معنویت و تدین عامل درمانی مهمی در فرآیند معالجه بیماران محسوب می‌شود.
[۱۸] Steinmann R، M (۲۰۰۸) Spiritualität – die vierte Dimension der Gesundheit، Eine Einführung.
بر اساس مطالعات در حوزه سلامت معنوی، ارتباط با خود، دیگران و مقدسات موجب تعالی و قدرت‌گرفتن روحی شخص می‌شود. در این میان حمایت‌های روحی افراد و توجه به فعالیت‌های معنوی بسیار کمک‌کننده است.
[۱۹] June M، Como (۲۰۰۷) A Literature Review Related to Spiritual Health and Health Outcomes، ۲۱ (۵): ۲۲۴ – ۲۳۶.
در همین راستا شواهد فراوانی از وجود رابطه قوی بین مذهب و سلامتی وجود دارد که نشان‌دهنده اهمیت سلامت معنوی است.
[۲۰] LK، George & et al (۲۰۰۰) Spirituality and health: What we know، what we need to know، journal of social and clinical psychology، vol: ۱۹، pp ۱۰۲ – ۱۱۶.

با توجه به تحقیقات صورت‌گرفته می‌توان گفت که سلامت معنوی به برخورداری از حس پذیرش، احساس مثبت، اخلاق و حس ارتباط متقابل با یک قدرت حاکم و برتر قدسی، دیگران و خود اطلاق می‌شود که طی فرآیندی پویا و هماهنگ شناختی، عاطفی، کنشی و پیامدهای شخصی حاصل می‌آید. همچنین از مؤلفه‌های اصلی سلامت معنوی می‌توان به شناخت معنوی، عواطف معنوی، کنش‌های معنوی و ثمرات معنوی اشاره کرد.
[۲۱] عباسی‌، محمود و همکاران، تعریف مفهومی و عملیاتی‌سازی سلامت معنوی، یک مطالعه روش‌شناختی، فصلنامه اخلاق پزشکی، سال ششم، شماره بیستم، ۱۳۹۱، ص۴۴-۱۱.


بر اساس مطالعات انجام شده، تاثیر معنویت و تدین بر سلامتی جسمانی، بسیار عمیق و گسترده است و اکثر تحقیقات دانشمندان علوم تجربی موید این مطلب است که معنویت و تدین بر سلامت جسمانی تاثیرگذار است. این تاثیر از طرق مختلفی انجام می‌پذیرد: از طریق تغییر نگرش به زندگی و شیوه آن، از طریق دریافت حمایت‌های اجتماعی، از طریق افزایش قدرت مقاومت در برابر استرس‌ها و... .
در ادامه به چند تحقیق انجام شده در این باره اشاره می‌شود:
- کومستاک و همکارانش پس از ۸ سال تحقیق بر ۵۰,۰۰۰ نفر دریافتند که زنانی که به طور منظم (هفته‌ای یکبار یا بیشتر) در مراسم مذهبی شرکت می‌کردند، در مقایسه با زنانی که در این مراسم شرکت نمی‌کردند، کمتر در معرض بیماری‌های متعدد از جمله ۵۲% کمتر در معرض بیماری‌های قلبی عروقی قرار داشتند. همچنین اضطراب و ترس از مرگ یا احتضار در این گروه کمتر بود.
[۲۲] فصلنامه نقد ونظر، شماره ۳۴ -۳۳، مقاله معنویت، دین و بهداشت، کارل‌ای تورسن و...، ترجمه احمد رضا جلیلی، ص۱۷۴.

- در تحقیق دیگر در سال ۱۹۹۸ معلوم شد تدین و کثرت حضور در مراسم دینی در کاهش بیماری شریان کرونری، آمفیزم (اتساع مجاری و حباب‌های ریه)، سیروز، خودکشی، فشار خون موثر بوده و بهداشت بهتر و پذیرش رژیم دارویی را به دنبال داشته است.
[۲۳] فصلنامه نقد ونظر، شماره ۳۴ -۳۳، مقاله معنویت، دین و بهداشت، کارل‌ای تورسن و...، ترجمه احمد رضا جلیلی، ص۱۷۹.

- همچنین تحقیقات زیادی در باره ارتباط تدین و میزان فشار خون، سکته مغزی و بیماری‌های قلبی عروقی انجام شده که نتیجه اکثر آنها این مطلب را تصدیق می‌کند که التزام دینی داشتن، در پیشگیری و درمان این بیماری‌ها نقش موثری دارد.
[۲۴] کونینگ،‌هارولد جی، آیا دین برای سلامتی شما سودمند است؟، ص۱۰۳ به بعد.
برای مثال با بررسی آثار حضور در مراسم مذهبی ۴۰۷ مرد در ایالت جورجیای آمریکا این نتیجه به دست آمد که مردانی که یا غالبا در مراسم کلیسا شرکت کردند (یک بار در هفته یا بیشتر) یا گزارش دادند که دین برای آنها بسیار مهم است، فشارهای خون پایین‌تری داشتند تا آنهایی که پیوندهای دینی نداشتند.
[۲۵] کونینگ،‌هارولد جی، آیا دین برای سلامتی شما سودمند است؟، ص۱۰۴.

- نیز چهار مطالعه، طول عمر روحانیون را بررسی نموده که در همگی مشخص شد این صنف، طول عمر بیشتری از عموم افراد جامعه دارند.
[۲۶] کونینگ،‌هارولد جی، آیا دین برای سلامتی شما سودمند است؟، ص۱۱۵.

- در بعضی از پژوهش‌ها نیز نکته جالبی به دست آمد و آن این که عنصری از دین که بزرگترین اثر را بر مرگ و میر دارد حضور در کلیسا نبوده بلکه دریافت آرامش از دین می‌باشد.
[۲۷] کونینگ،‌هارولد جی، آیا دین برای سلامتی شما سودمند است؟، ص۱۱۶.

- در یک پژوهش طولانی ۲۸ ساله بر ۵۲۸۶ نفر در ایالات متحده... محققان دریافتند که در میان زنانی که هر هفته به کلیسا می‌روند، ۳۴ درصد با کاهش مرگ ومیر مواجه بودند.
[۲۸] فونتانا، دیوید، روانشناسی دین ومعنویت، ترجمه الف ساوار، ص۳۴۵.

- گسترده‌ترین تحقیق موجود، تحقیق‌هامر و دیگران (سال ۱۹۹۹ م) است که از نمونه گیری تصادفی ۲۱۲۰۴ نفر بزرگسال بومی در ایالات متحده در فاصله سال‌های ۱۹۸۷ تا ۱۹۹۵ به عمل آمد. در این تحقیق مشخص شد میانگین سنی افراد حضور نیافته در کلیسا ۷۵ سال بود، در حالی که این میانگین در افرادی که هرهفته در کلیسا حاضر می‌شدند، ۸۱ سال بود.
[۲۹] فونتانا، دیوید، روانشناسی دین ومعنویت، ترجمه الف ساوار، ص۳۶۴.

۱. ↑ رفیعی‌فر، شهرام و همکاران، راهنمای آموزش سلامت در فرهنگ‌سراها، معاونت سلامت وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، ص۲۸۲.
۲. ↑ صفاری، محسن و داود شجاعی زاده، اصول و مبانی آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت، ۱۳۸۷.
۳. ↑ Hartz، GW (۲۰۰۵) Spirituality and Mental Health: Clinical Applications، New York: Haworth press American Journal of Health Promotion: ۹ (۵): ۳۷۱ – ۳۷۸.
۴. ↑ صفایی‌راد، ایرج و دیگران، رابطه بهزیستی معنوی با سلامت روان دانشجویان، مجله دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی سبزوار، دوره۱۷، شماره۴، ۱۳۸۹، ص۲۸۰-۲۷۴.
۵. ↑ ابوالقاسمی، محمدجواد، مفهوم‌شناسی سلامت معنوی و گستره آن در نگرش دینی، فصلنامه اخلاق پزشکی، سال ششم، شماره بیستم، ۱۳۹۱، ص‌۴۵-۶۸.
۶. ↑ Murta، H&Morita (۲۰۰۶) Conceptualization of psycho-existential suffering by the Japanese Task Force: the first step of nationwide project. Palliate Support Care: ۴: ۲۷۹ – ۲۸۵.
۷. ↑ Peterman، AH & Fitchett ، G& et al (۲۰۰۲) Measuring spiritual wellbeingin people with cancer: the Functional Assessment of Chronic Illness Therapy - Spiritual Well - Being Scale.
۸. ↑ Hawks S R& et al (۱۹۹۵) Review of spiritual health: definition، role، and intervention strategies in health promotion.
۹. ↑ June M، Como (۲۰۰۷) A Literature Review Related to Spiritual Health and Health Outcomes، ۲۱ (۵): ۲۲۴ – ۲۳۶.
۱۰. ↑ مرزبند، رحمت‌الله و علی‌اصغر زکوی، شاخص‌های سلامت معنوی از منظر آموزه‌های وحیانی، فصلنامه اخلاق پزشکی، سال ششم، شماره بیستم، ۱۳۹۱، ص۶۹-۹۹.
۱۱. ↑ سالاری‌فر، محمدرضا و همکاران، مبانی نظری مقیاس‌های دینی (مجموعه مقالات)، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، مقاله روانشناسی دین از دیدگاه فروید و یونگ، مسعود آدربایجانی، ص۲۷۳.
۱۲. ↑ سالاری‌فر، محمدرضا و همکاران، مبانی نظری مقیاس‌های دینی (مجموعه مقالات)، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، مقاله روانشناسی دین از دیدگاه فروید و یونگ، مسعود آدربایجانی، ص۲۷۳.
۱۳. ↑ کونینگ،‌هارولد جی، آیا دین برای سلامتی شما سودمند است؟، ترجمه بتول نجفی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ص۴۰.
۱۴. ↑ ابوالقاسمی، محمدجواد، مفهوم‌شناسی سلامت معنوی و گستره آن در نگرش دینی، فصلنامه اخلاق پزشکی، سال ششم، شماره بیستم، ۱۳۹۱، ص‌۴۵-۶۸.
۱۵. ↑ جسی، جکسون، ماهنامه سیاحت غرب، شماره ۴۵ (فروردین ۸۶)، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما، ص۲۹، مقاله خدمات ضعیف بهداشتی.
۱۶. ↑ نیگوین، نیگوک، ماهنامه سیاحت غرب، شماره ۴۷ (خرداد ۸۶)، ص۱۰۶، مقاله راز کثیف صنعت زیبایی.
۱۷. ↑ رادهیکا، سارین، ماهنامه سیاحت غرب، شماره ۵۹ (تیر۸۷)، ص۱۹۳، مقاله نه به طلاهای کثیف.
۱۸. ↑ Steinmann R، M (۲۰۰۸) Spiritualität – die vierte Dimension der Gesundheit، Eine Einführung.
۱۹. ↑ June M، Como (۲۰۰۷) A Literature Review Related to Spiritual Health and Health Outcomes، ۲۱ (۵): ۲۲۴ – ۲۳۶.
۲۰. ↑ LK، George & et al (۲۰۰۰) Spirituality and health: What we know، what we need to know، journal of social and clinical psychology، vol: ۱۹، pp ۱۰۲ – ۱۱۶.
۲۱. ↑ عباسی‌، محمود و همکاران، تعریف مفهومی و عملیاتی‌سازی سلامت معنوی، یک مطالعه روش‌شناختی، فصلنامه اخلاق پزشکی، سال ششم، شماره بیستم، ۱۳۹۱، ص۴۴-۱۱.
۲۲. ↑ فصلنامه نقد ونظر، شماره ۳۴ -۳۳، مقاله معنویت، دین و بهداشت، کارل‌ای تورسن و...، ترجمه احمد رضا جلیلی، ص۱۷۴.
۲۳. ↑ فصلنامه نقد ونظر، شماره ۳۴ -۳۳، مقاله معنویت، دین و بهداشت، کارل‌ای تورسن و...، ترجمه احمد رضا جلیلی، ص۱۷۹.
۲۴. ↑ کونینگ،‌هارولد جی، آیا دین برای سلامتی شما سودمند است؟، ص۱۰۳ به بعد.
۲۵. ↑ کونینگ،‌هارولد جی، آیا دین برای سلامتی شما سودمند است؟، ص۱۰۴.
۲۶. ↑ کونینگ،‌هارولد جی، آیا دین برای سلامتی شما سودمند است؟، ص۱۱۵.
۲۷. ↑ کونینگ،‌هارولد جی، آیا دین برای سلامتی شما سودمند است؟، ص۱۱۶.
۲۸. ↑ فونتانا، دیوید، روانشناسی دین ومعنویت، ترجمه الف ساوار، ص۳۴۵.
۲۹. ↑ فونتانا، دیوید، روانشناسی دین ومعنویت، ترجمه الف ساوار، ص۳۶۴.


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «واکاوی مفهوم و انواع تعریف از سلامت معنوی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱/۱۶.    
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «نقش دین و مذهب در پیشگیری و درمان بیماری‌ها»، تاریخ بازیابی:۱۳۹۹/۱/۱۶.    


رده‌های این صفحه : آموزه‌های دین | دینداری | سلامت | شبهات کرونایی | مباحث کلامی | معنویت
جعبه ابزار