خودسازی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: تزکیه نفس، خودسازی،
اسلام،
ایمان،
تفکر،
تعقل،
توبه،
معصیت،
واجبات.
پرسش: برای خودسازی و تزکیه نفس از کجا باید شروع کرد؟ و اگر کسی بخواهد خدایی شود باید چه کارهایی را انجام دهد و راه و روش خدایی شدن چیست؟
مسئله خودسازی، در
قرآن کریم با عنوان
تزکیه و تزکی مطرح شده و معنای لغوی آن عبارت است از: «التزکیة التطهیر من الأخلاق الذمیمة؛
پاک نمودن خود از ناپاکی‌ها.»
در آیات متعددی از قرآن مجید بر اهمیت این پاک‌سازی تأکید شده است؛ مثلاً در
سوره شمس می‌خوانیم: «به تحقیق کسانی که
نفس خود را پاک کردند، به رستگاری رسیدند و کسانی که آن را آلوده و ضایع کردند، ضرر دیدند.»
همچنین در
آیه ۱۹
سوره فاطر و آیات ۱۴ و ۱۵
سوره اعلی، بر این مسئله تأکید شده است.
پس خودسازی و تزکیه نفس، امری مقبول و مورد پسند
شرع مقدس است؛ اما باید گفت: نقطه شروع
خودسازی و تزکیه نفس برای افراد مختلف، متفاوت است. برای فرد غیر مسلمان، اولین راه و نقطه شروع، اسلام آوردن است. به‌طوری که عده‌ای از علمای اخلاق، همین مطلب را درجه‌بندی کرده و گفته‌اند: اول
اسلام، بعد
ایمان، در مرحله سوم
هجرت و بعد از آن
جهاد فی سبیل الله است که در این راه وجود دارد.
برای تزکیه نفس پس از اسلام آوردن به این مراحل می‌توان اشاره کرد:
اما نسبت به کسانی که وارد حریم امن اسلام و ایمان شده‌اند و مورد خطاب آیات قرآنی:«یا ایها الذین امنوا علیکم انفسکم؛
ای مؤمنان به
فکر خود باشید.»
و «یا ایها الذین امنوا امِنوا؛
ای ایمان آوردندگان ایمان خود را تجدید کنید.»
قرار گرفته‌اند، باید گفت اولین مرحله خودسازی،
تنبه و بیداری است. به اینکه باید شروع کرد و خود را از ناپاکی‌ها جدا کرد.
بعد از این تنبه و آگاه شدن، این سؤال پیش می‌آید که از کجا باید شروع کرد؟ می‌توان گفت پرسشگر این سؤال، اولین مرحله را گذرانده است؛ چرا‌که با فکر و
عقل، به این نتیجه رسیده است که «این عالم جای ماندن نیست و این همه امکانات و
بعثت انبیا برای حیوانی زیستن نیست.»
بعد از این مرحله (تفکر و تنبه) نوبت به مرحله "
توبه" می‌رسد؛ یعنی جبران آنچه از دست رفته است. جبران حقوق دیگران که ضایع کرده‌ایم و جبران حقوق خداوند که بر گردن ما باقی مانده است. البته این توبه همراه عزم است. توبه از آنچه کرده‌ایم و عزم به‌سوی آنچه می‌خواهیم پیش برویم؛ به همین جهت عده‌ای از
علمای اخلاق، منزل دوم را توبه
و عده‌ای
عزم گفته‌اند.
حضرت
امام خمینی (ره) در باره عزم مناسب با این مقام، می‌فرمایند:"بناگذاری بر ترک معاصی و فعل
واجبات و جبران مافات (گذشته‌ها) و عزم بر اینکه ظاهر و صورت خود را انسان عقلی و شرعی نماید".
در دعای
روز مبعث آمده است: «و لقد علمت افضل زاد الراحل الیک عزم ارادة یختارک بها؛
مانا دانستم که برترین توشه سالک در مسیر رسیدن به تو،
عزم بر اراده‌ای است که با آن تنها تو را انتخاب نماید.»
مرحله بعدی برای این امر ترک معصیت و انجام دادن واجبات است.
حضرت
آیت‌الله بهجت در جواب سؤالی که پرسیده شده: تصمیم به
سیر و سلوک دارم، چه کنم؟ می‌گوید: ترک معصیت برای تمام عمر کافی و وافی است؛ اگرچه هزار سال باشد.
پس در این مرحله باید واجبات الاهی را به اندازه‌ای که
علم داریم، انجام داده و محرمات الاهی را نیز به اندازه علم خود ترک کنیم. این مسئله باعث می‌شود خداوند علم‌های جدیدی به ما عطا کند و به این وسیله، در سیر و سلوک خود رشد پیدا کنیم. ما هرچه می‌دانیم عمل می‌کنیم و خداوند علم به ندانسته‌ها را به ما عنایت می‌کند و تا وقتی که ما به وظیفه خود عمل کنیم، این چرخه ادامه دارد.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرموده‌اند: «من عمل بما علم ورثه الله علم ما لایعلم؛
هر‌کس آنچه را می‌داند انجام دهد، خداوند علم مجهولات را به او می‌فهماند.»
این
روایت، مطابق با آیه قرآنی است که می‌فرماید: «الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا؛
کسانی که در راه ما تلاش کنند، راه‌های خود را به آنان نشان داده و هدایت‌شان می‌کنیم.»
علاوه بر این، باید دانست
انسان تا زنده است، هیچ‌گاه ساکن نیست یا به‌سوی
نور (هدایت) در حرکت است و یا به‌سوی
ظلمت (گمراهی)، و مطلب مهم
رهبری این حرکت به‌سوی نور است.
گفتنی است که جوهره انسانی در
عبودیت و بندگی خدا نهفته است و
انسان بدون
عبادت، امتیازی بر سایر حیوانات ندارد و تنها از امتیازات تکوینی برخوردار است، بدون اینکه حق آنها را ادا کرده باشد. کسی که از عبادت خدا خودداری کند در حقیقت راه
کمال انسانی را بر خویش مسدود کرده است، چرا که رسیدن به کمال انسانی تنها از این طریق میسر است. و اگر شیوه زندگی مردان بزرگ را مورد توجه قرار دهیم، خواهیم دید که از اصول جدا ناشدنی زندگی آنان، بندگی خداست و اینکه مطیع اوامر الهی باشند و دستورات الهی را با نیت خالص انجام دهند و در مقابل دستورات الهی استکبار و
خود‌رأیی نداشته باشند و
حلال و
حرام خدا را در نظر داشته باشند.
اگر
ایمان به
پیامبر و رسالت او در ما وجود داشته باشد و تقویت شود، باعث نجات ما از انحرافات و شبهه‌ها می‌گردد زیرا فرمان پیامبر همان فرمان خداوند است و رمز نجات انسان در اطاعت از فرمایش خداوند و پیامبر گرامی اسلام
حضرت محمد (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) است و احکامی که توسط پیامبر آورده شده و ابلاغ شده تأمین کننده سعادت انسان در
دنیا و
آخرت است.
اگر انسان بخواهد به قله‌های معرفت نائل آید و از نظر اعتقادی سالم باشد باید بداند که
قیامت و روز جزائی در کار است و روزی انسان‌ها برای عرضه اعمال خود در دادگاه
عدل الهی حاضر می‌شوند و هر کس در آن روز به مجازات عمل خود نائل می‌شود. و باید ایمان و اعتقاد به امامان معصوم و
عترت پیامبر (علیهم‌السّلام) داشته باشد و آنان را دوست بدارد و به فرمایشات نورانی آنان گوش داده و عمل نماید زیرا که به فرموده پیامبر گرامی اسلام تنها راه نجات عمل به قرآن و فرمایش اهل بیت پیامبر (علیهم‌السلام) است. و لذا پیامبر گرامی اسلام در ضمن حدیث شریف بیان فرموده که: «اِنی تارک فیکم الثقلین کِتابَ الله و عترتی لإن تمسکتُم بهما لن تضلوا مِن بعدی ابداً؛ من دو چیز گران‌بها و ارزشمند به یادگار می‌گذارم،
قرآن کریم و
اهل‌بیت و هر کس به آنان عمل کنند هرگز گمراه نمی‌شود».
برای رسیدن به
فضائل اخلاقی باید کارهایی را انجام داد که در اینجا به چند مصداق اشاره می‌شود.
یکی از راه‌های رسیدن به قرب الهی و فضائل عالی،
ذکر و یاد خداست و ذکر خدا در
نماز و
دعا تجلی پیدا می‌کند و اگر انسان به نماز و دعا اهمیت دهد و با حضور دل آنها را انجام دهد یک نورانیت و صفائی در دلش ایجاد می‌شود و از طرفی این نماز و دعا باعث می‌شود که از معصیت دوری کند و مقرب درگاه الهی گردد.
یکی از عبادات بزرگ که در تزکیه و
تهذیب نفس و خودسازی آثار فراوانی دارد
روزه است و در فضیلت آن احادیث زیادی وارد شده است. رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) فرمود: «روزه سپری است برای حفظ از آتش
دوزخ.»
یکی از فضائل اخلاقی که نقش بزرگی در سازندگی انسان دارد
صداقت در عمل و گفتار است به همین جهت خداوند فرمان می‌دهد: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ؛
ای کسانی که ایمان آورده‌اید از خدا بترسید و با صادقان باشید.»
صداقت منشأ خیر و
برکت و پاکی است و
دروغ منشأ زشتی‌ها و مشکلات. و کسی که آلوده به زشتی‌ها باشد نمی‌تواند به قرب الهی نائل آید و
محبت الهی در دلش ایجاد نمی‌شود.
امام صادق (علیه‌السلام) فرموند: «مُن صَدَقَ لِسانُهُ زکی عَمَلُهْ؛
کسی که زبان راست‌گویی داشته باشد عملش پاک می‌شود.»
یکی دیگر از عواملی که در سازندگی انسان نقش بسزایی دارد،
شکیبایی در برابر مشکلات است؛ زیرا بر اثر
صبر روح آدمی قوی می‌شود و در نتیجه سختی‌های روزگار او را از پای در نمی‌آورد، بلکه چون کوهی استوار از عهده امتحانات الهی پیروزمندانه بر می‌آید و سرانجام می‌تواند به
قرب الهی دست یابد. البته
صبر به معنای تن دادن به خواری و خفت و تسلیم شدن در برابر مشکلات نیست. از این رو بسیاری از عالمان اخلاق برای صبر سه شاخه ذکر کرده‌اند که در حقیقت برگرفته از روایات است:
الف. صبر و مقاومت در مقام اطاعت دستورهای الهی.
ب. شکیبایی در برابر انگیزه‌های
گناه و
شهوات سرکش.
ج. استواری و صبوری به هنگام نزول مصیبت.
یکی از عوامل
تهذیب نفس اخلاص است. اخلاص یعنی هر گفتار و هر کرداری که شخص انجام می‌دهد تنها و تنها برای پروردگار جهان باشد. هر عبادتی که چنین نباشد اخلاص در آن نیست. مثلاً اگر نماز بخواند و قصدش این باشد که مردم او را ببینند و از او تعریف کنند، این عمل فایده‌ای ندارد.
امام علی (علیه السلام) فرموده‌اند: «اِمارات السَعاده إِخلاصُ العَمَلِ؛
اخلاص در عمل از علایم سعادت است.»
یکی از راه‌های خودسازی این است که هرگاه نفس
غضب کرد و افسار گسیخت؛ آن را رام کند و به آرامش دعوت کند. چه اگر نفس آدمی سرکشی کند، خانمان‌ها را بر باد می‌دهد و انسان بداخلاق
دین خود را تباه می‌سازد و لذا انسان
مؤمن باید سعی کند اخلاق نیکو و محبت‌آمیز با خانواده و هم نوعان داشته باشد.
پیامبر گرامی اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) فرمودند: «اکثر ما یدخل الناس الجنه تقوی الله و حسن الخلق؛ بیشتر چیزی که مردم را وارد
بهشت می‌کند
تقوی و
حسن خلق است.»
مخصوصاً انجام نمازهای مستحبی و بالخصوص
نماز شب آثار و بركات خاصی در
خودسازی و تزكیه درون دارد و بیشتر علمای ما كه به مقامات عالی معرفتی رسیده‌اند به خاطر
نماز شب‌ها و انجام امور
مستحب بوده است.
۱. سید یوسف ابراهیمیان آملی، خودشناسی در تربیت اسلامی، ناشر مؤلف، ۱۳۷۸، ج۱ و ۲ و ۳.
۲. محمد تقی مصباح یزدی، ره توشه، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۷۵، ج۱ و ۲.
۳. محمد حسن آموزگار، اسلام و تزكیه نفس، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان، ۱۳۸۱.
۴. فریده مصطفوی و همكاران، روش خودسازی، مركز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۸۰.
۵. چهل حدیث امام خمینی (ره).
۶. رساله لب‌اللباب، حسینی‌تهرانی، محمدحسین، ج۱، ص۸۷.
پایگاه اسلام کوئیست، برگرفته از مقاله «خودسازی» تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۲/۱۰. سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «خود سازی» تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۲/۱۰.
