بررسی نحوی ایاک نعبد

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

کلیدواژه: حمد، اخبار، انشاء، ایاک نعبد.

پرسش: «ایاک نعبد و ایاک نستعین» اخبار از عبودیت و استعانت است و یا انشاء و درخواست آن؟

پاسخ: اگر چه پروردگار متعال در سوره حمد خواسته چگونگی حمد خویش را به ما بیاموزد، ولی هدف دیگری نیز در این سوره وجود دارد و آن ایجاد و تحقق حمد و ثنای پروردگار از سوی بندگان است، بویژه در جمله «ایاک نعبد و ایاک نستعین» که مقصود از آن تنها اخبار به عبودیت و استعانت نیست، بلکه ایجاد و تحقق عبودیت و استعانت از پروردگار نیز مقصود است.

---

جملات و سخنان؛ گاهی حکایت از چیزی می‌کنند و از وجود یا فقدانش در خارج خبر می‌دهند که به آن جملات اخباری گفته می‌شود؛ مانند این که گوینده‌ای می‌گوید: «دیروز هوا آفتابی بود». یا «فردا هوا بارانی خواهد بود».
گاهی نیز جملات؛ حکایت از وجود یا فقدان چیزی ندارند، بلکه متکلم با گفتن این سخن خویش، قصد دیگری دارد. مثلا می‌خواهد پرسشی نماید، یا می‌خواهد مدلول و معنای آن در خارج محقق شده و یا محقق نشود که به این نوع از جملات، «انشائیه» گفته می‌شود؛ مانند این که گوینده‌ای می‌گوید: «به مهمانان من احترام بگذار». یا «خدایا! مرا وارد دوزخ مکن».

---

جملات انشائیه یا طلبی هستند؛ مانند: امر، نهی، استفهام، تمنی، نداء. یا غیرطلبی که با صیغه‌های: مدح و ذم، «مانند: نعم، بئس، حبذا، لاحبذا» عقود و ایقاعات، قسم، تعجب، رجاء و گاهی هم با رب و لعل و کم خبریه ایراد می‌شوند.«مراد از «عقود» صیغه‌ها و واژه‌هایی است که در پیمان‌ها به کار می‌رود؛ مانند «انکحت» در پیمان زناشویی و «بعت» و «اشتریت» در داد و ستد و... »
گاهی برخی جملات از جهت لفظ، انشائی هستند، ولی در معنا اخبار می‌باشند؛ مانند: «قال انی اشهد الله و اشهدوا انی بری ء من المشرکین».
در این جا جمله «و اشهدوا انی بریء» که با فعل امر شروع شده از جهت لفظ، انشائی بوده ولی در معنای اخبار است. «ای و اشهدکم»
گاهی نیز جمله‌ای از جهت لفظ، اخبار است، ولی از جهت معنا از آن اراده انشاء می‌شود؛ مانند: «تؤمنون بالله و رسوله»،
که «تؤمنون» به معنای فعل امر «آمنوا» است و پروردگار از این جمله اراده انشاء نموده است.

۲.۱ - بررسی سوره حمد

با روشن شدن معنای جملات خبری و انشائی و اقسام جملات انشائی به بررسی سوره حمد می‌پردازیم که این سوره از آیه اول، تا «مالک یوم الدین» حمد و ثنای پروردگار است، سپس اعتراف به عبودیت فقط برای او، پس از آن استعانت به پروردگار در عبادت، و از «اهدنا الصراط المستقیم» تا «و لا الضالین» دعا است. بنابراین، از جهت لفظی و ظاهری ۴ آیه اول سوره حمد که «ایاک نعبد» نیز جزو آنها است، از جملات اخباری و سه آیه آخر آن که با فعل امر «اهدنا» شروع شده و دعا است، از جملات انشائی محسوب می‌شوند.
اما همان گونه که بیان نمودیم، گاهی برخی از جملات از جهت لفظ، اخباری هستند، ولی از جهت معنا از آنها اراده انشاء می‌شود، و سوره حمد نیز بنابر نظر برخی از اندیشمندان اسلامی از همین قبیل است «یعنی جمله حمد، از جهت لفظ خبریه است و از جهت معنا انشاییه می‌باشد.» اگر چه پروردگار متعال خواست چگونگی حمد خویش را به ما بیاموزد، ولی هدف دیگری نیز در این سوره وجود دارد و آن ایجاد و تحقق حمد و ثنای پروردگار از سوی بندگان است، بویژه در جمله «ایاک نعبد و ایاک نستعین» که مقصود از آن تنها اخبار به عبودیت و استعانت نیست، بلکه ایجاد و تحقق عبودیت و استعانت از پروردگار نیز مقصود است. از این رو؛ در ابتدای سوره حمد صیغه امری مستتر است که ما را امر به تحقق مفاد و مدلول این سوره می‌کند.

---