الگوی مصرف
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه:الگوی مصرف، اسراف، زیاده روی، مصرف بهینه.
پرسش :اسلام برای مصرف چه الگویی را ارائه می‌دهد؟ به عبارت دیگر؛ الگوی مصرف در
اسلام و
قرآن را بیان فرمایید؟
پاسخ :
قرآن کریم در ارتباط با استفاده از نعمت‌های الهی می‌فرماید:«هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فی مَناکِبِها وَ کُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ إِلَیْهِ النُّشُور»؛
او(پروردگار) کسی است که زمین را برای شما رام کرد، بر شانه‌های آن راه بروید و از روزی‌های خداوند بخورید و بازگشت همه به سوی او است.
آنچه ابتدا از این آیه استفاده می‌شود؛ این است که خداوند نعمت‌های این جهانی را برای استفاده بشر خلق نموده و
انسان در بهره‌گیری از آنها منعی ندارد؛ یعنی در مصرف از رزق و روزی محدودیتی ندارد. اما با توجه به آیات دیگر و روایاتی که در این زمینه در متون دینی وجود دارد، می‌توان دریافت که در بخش چگونگی و حدود مصرف از نعمت‌های الهی؛ مانند «کسب و درآمد»، معیارها و ضوابطی وجود دارد. و در روز قیامت به عنوان نعمت‌هایی که به انسان داده شد، مورد سئوال قرار خواهد گرفت:«ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ».
انسان باید در آن‌روز در
محضر الهی پاسخ‌گو باشد که این نعمت‌های خدادادی را در چه راهی مصرف کرده و از آنها برای اطاعت الهی یا معصیتش کمک گرفته، یا نعمت‌ها را ضایع ساخته و هرگز حق آنرا ادا ننموده است.
امام صادق از
رسول خدا (صلی الله علیه وآله) نقل می‌کند:«عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله) مَنْ أَکَلَ مَا یَشْتَهِی وَ لَبِسَ مَا یَشْتَهِی لَمْ یَنْظُرِ اللَّهُ إِلَیْهِ حَتَّی یَنْزِعَ أَوْ یَتْرُکَ»؛
هر کس هر گونه خوراکی که دلش می‌خواهد بخورد، و هر گونه جامه‌ای که دلش می‌خواهد بپوشد، و هر گونه مرکبی که دلش می‌خواهد سوار شود، خداوند به او نگاه نخواهد کرد، مگر آن‌گاه که روش خود را تغییر دهد و از آن دست بردارد.
بنابر این، اگرچه خداوند نعمت‌های دنیا را برای انسان خلق نموده، اما برای استفاده انسان نیز اصول و چهارچوبی را معین کرده است. برخی از این اصول عبارت‌اند از:
«کُلُوا واشْرَبُوا ولا تُسْرِفُوا إنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفینَ»؛
و (از نعمت‌های الهی) بخورید و بیاشامید، ولی
اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست نمی‌دارد.
«... کُلُوا مِنْ ثَمَرِه إِذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفینَ »
از میوه آن، به هنگامی که به ثمر می‌نشیند، بخورید! و حقّ آنرا به هنگام درو، بپردازید! و اسراف نکنید، که خداوند مسرفان را دوست ندارد!
انسان نباید همواره در پی خواسته‌ها و
شهوات خود و دل خود باشد، و خدا و خلق خدا را فراموش کند، بلکه لازم است که انسان متعهّد، در خوردن و پوشیدن و مرکب سواری و لوازم زندگی خویش حدودی را مراعات کند که اوضاع و احوال موجود و امکانات دیگران مقتضی آن است؛ و حالت انسان متواضع متعهّد چنین اقتضایی دارد که از آنچه به بی‌مبالاتی و
جاه‌طلبی و اسراف و
اتراف و
شکم‌بارگی و تجمّل‌زدگی می‌انجامد خودداری ورزد، و خود را به حدودی محدود سازد.
قرآن در آیات متعددی به بحث اسراف پرداخته و جنبه‌های مختلف این کار مذموم را بررسی کرده است. آیاتی که اعلام می‌دارد خداوند اسراف و مسرفان را دوست ندارد، بیانگر این حقیقت است که اسراف موجب می‌شود تا شخص مسرف، با وجود دارا بودن همه
فضایل اخلاقی و
اعمال صالح ، نتواند به
مقام محبت و
قرب الهی برسد.
البته اسراف نکردن تنها در خوردن و آشامیدن نیست، بلکه موارد آن بسیار گسترده و همه جانبه است و طبق دستور قرآن اسراف نکردن و اعتدال و میانه‌روی در تمام امور زندگی، امری لازم و ضروری است.
دوری از اسراف و رعایت اعتدال و میانه‌روی حتی شامل کارهای خیر نیز می‌شود. قرآن با صراحت تمام به پیامبر(صلی الله علیه وآله) دستور می‌دهد:«وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُورا»؛
هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن، (و ترک
انفاق و
بخشش منما) و بیش از حدّ (نیز) دست خود را مگشای، تا مورد سرزنش قرار گیری و از کار فرومانی.
این آیه بخشش نامتعادل را مجاز نشمرده و آنرا باعث
حسرت و گرفتاری بخشنده می‌داند. و در آیه دیگر پس از بیان نشانه‌های بندگان صالح و شایسته خدا، در مورد
حدود احسان و بخشش می‌فرماید:«وَ الَّذینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواما»؛
و کسانی که هر گاه انفاق کنند، نه اسراف می‌نمایند و نه سخت‌گیری، بلکه در میان این‌دو، حدّ اعتدالی دارند.
در این آیه نیز زیاده روی در احسان را روشی ناپسند بر شمرده است.
میانه‌روی در مصرف و کنترل درآمد و هزینه، خود نعمتی از نعمت‌های بزرگ خداوند است که به فضل خویش بر بندگان محبوب خود الهام می‌کند. و آنرا را الگوی مصرف و عامل پایداری خانواده و جامعه معرفی می‌کند:«وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواما».
امام علی (علیه السلام) در این باره می‌فرماید:«إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً أَلْهَمَهُ الِاقْتِصَادَ وَ حُسْنَ التَّدْبِیرِ وَ جَنَّبَهُ سُوءَ التَّدْبِیرِ وَ الْإِسْرَاف»؛
هر گاه خداوند، خیر بنده‌ای را بخواهد میانه‌روی و
حسن تدبیر را به او الهام می‌کند و وی را از
سوء تدبیر و اسراف باز می‌دارد.
آن‌حضرت همچنین می‌فرماید:«وَ عَلَیْکُمْ بِالْقَصْدِ فِی الْغِنَی وَ الْفَقْر»؛
بر شما باد به میانه‌روی در حال توانگری و
فقر .
«وَ عَلَیْکَ بِالاقْتِصَارِ وَ إِیَّاکَ وَ الْإِسْرَافَ فَإِنَّهُ مِنْ فِعْلِ الشَّیْطَنَة»؛
امام عسکری (علیه السلام) می‌فرماید:بر تو باد به میانه‌روی، و دوری از اسراف که کاری شیطانی است.
«قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ (علیهماالسلام) یَا عِیسَی الْمَالُ مَالُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَهُ وَدَائِعَ عِنْدَ خَلْقِهِ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَأْکُلُوا مِنْهُ قَصْداً وَ یَشْرَبُوا مِنْهُ قَصْداً وَ یَلْبَسُوا مِنْهُ قَصْداً وَ یَنْکِحُوا مِنْهُ قَصْداً وَ یَرْکَبُوا مِنْهُ قَصْدا»؛
امام صادق(علیه السلام) خطاب به یکی از اصحاب خویش فرمود:ای
عیسی ! مال مال خدا است که آنرا به
امانت به بندگان خود سپرده و فرمان داده است تا با اقتصاد و میانه‌روی از آن بخورند، با میانه‌روی از آن بیاشامند، با میانه‌روی از آن بپوشند، با میانه‌روی از آن
زناشویی کنند، و با میانه‌روی از مرکب بهره‌مند شوند.
دین اسلام، دین اعتدال، میانه‌روی و دوری از افراط و تفریط است. اسلام سعی می‌کند با برنامه‌های متعدد پیروان خویش را در راه راست و خط اعتدال نگهدارد و با افراط و تفریط در هر کاری مخالف است و آنرا برای زندگی دنیوی و اخروی و فردی و اجتماعی مسلمانان مضر می‌داند.
دین اسلام، همان‌گونه که اسراف و تجمل‌گرایی را نمی‌پذیرد، در نقطه مقابل آن، سخت‌گیری در مخارج زندگی را نیز قبیح و ناپسند می‌شمارد و اجازه نمی‌دهد که افراد حریص و مال‌اندوز و تنگ‌نظر، به بهانه پرهیز از اسراف در دامن خساست و سخت‌گیری در مصرف بیفتند؛ چراکه محروم کردن خود از زیبایی‌های پاک و حلال؛ مانند لباس زیبا و مناسب و زیبایی‌های طبیعت و... پسندیده نیست؛ زیرا انسان زیبایی پسند است:«قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَةَ اللَّهِ الَّتی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا...»؛
بگو چه کسی
زینت‌های الهی را که برای بندگان خود آفریده، و روزی‌های پاکیزه را حرام کرده است؟! بگو اینها در زندگی دنیا، برای کسانی است که ایمان آورده‌اند.
«کان الحسن بن علی (علیهماالسلام) إذا قام إلی الصلاة لبس أجود ثیابه، فقیل له:یا ابن رسول الله لم تلبس أجود ثیابک فقال:إن الله تعالی جمیل یحب الجمال فأتجمل لربی، و هو یقول:«خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» فأحب أن ألبس أجود ثیابی»؛
امام مجتبی (علیه السلام) هنگامی که به
نماز برمی‌خاست، بهترین لباس خود را می‌پوشید. پرسیدند:چرا بهترین لباس خود را می‌پوشید؟ فرمودند:خداوند زیبا است و زیبایی را دوست دارد؛ از این‌رو من لباس زیبا را برای راز و نیاز با پروردگارم می‌پوشم، همو که دستور داده زینت خود را به هنگام بیرون رفتن به
مساجد برگیرید.
«کُلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدین»؛
از روزی‌های الهی بخورید و بیاشامید! و در زمین
فساد نکنید!
طبع بشر به گونه‌ای است که با وفور نعمت در نزد وی حالت
طغیان و
سرکشی در او رشد می‌کند و به تجاوز کردن نسبت به حقوق دیگران یا زیاده‌روی در مصرف کردن مواد می‌پردازد؛ از همین رو است که خدا به
بنی اسرائیل هشدار داد و فرمود:در زمین فساد برپا مکنید.
از مجموع تعالیم و آموزه‌های دین اسلام در خصوص الگوی مصرف فهمیده می‌شود که الگوی مصرف در اسلام مبتنی بر سه اصل اساسی است:
۱. پرهیز از اسراف و تبذیر، ۲. استفاده از نعمت‌های الهی در حد اعتدال و میانه‌روی و دوری از خست، ۳. پرهیز از ظلم و فساد.
پایگاه اسلام کوئست
