اراده از نگاه ثقلین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: نیت،
اراده، انگیزه الهی،
اراده پروردگار.
پرسش: از نگاه
قرآن و روایات اراده و انگیزه
انسان چگونه است؟
پاسخ: در قرآن و روایات با نگرش‌های مختلفی به اراده و انگیزه و نیّت پرداخته شده است؛ مانند این‌که اراده قوی، عامل
صبر و شکیبایی دانسته شده و یا این‌که داشتن
انگیزه الهی، موجب
رستگاری است. و یا این‌که نیت برتر از عمل است.
درباره اراده، انگیزه و نیّت در قرآن کریم و روایات با توجه به موضوعات مختلف، مطالب زیادی وجود دارد که در این‌باره باید به کتاب‌ها و مقالات طولانی مراجعه کرد؛ لذا در این‌جا تنها به گوشه‌ای از نگاه قرآن و روایات به اراده و انگیزه اشاره می‌شود.
قرآن کریم اراده انسان را مغلوب اراده پروردگار بیان می‌دارد:
«فَاَرادُوا بِهِ کَیْداً فَجَعَلْناهُمُ الْاَسْفَلینَ؛
آنها طرحی برای نابودی
ابراهیم ریخته بودند، ولی ما آنان را پست و مغلوب ساختیم!»
«وَ لاَ یَنْفَعُکُمْ نُصْحِی اِنْ اَرَدْتُ اَنْ اَنْصَحَ لَکُمْ اِنْ کَانَ اللَّهُ یُرِیدُ اَنْ یُغْوِیَکُمْ هُوَ رَبُّکُمْ وَ اِلَیْهِ تُرْجَعُونَ؛
و اگر بخواهم برای شما
خیرخواهی کنم در صورتی که
خدا بخواهد شما را (به کیفر گناهانتان)
گمراه کند، خیرخواهی من سودی به شما نخواهد داد، او پروردگار شماست و به سویش بازگردانده می‌شوید.»
قرآن کریم
اراده قوی را عامل شکیبایی معرفی می‌نماید:
«... وَ اِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَاِنَّ ذٰلِکَ مِنْ عَزْمِ الْاُمُورِ؛
و اگر
صبر را پیشه خود سازید و پرهیزکار باشید، این از چیزهایی است که باعث تقویت کارها می‌گردد.»
«... وَ اصْبِرْ عَلی ما اَصابَکَ اِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْاُمُورِ؛
و در برابر
مصایبی که به تو می‌رسد شکیبا باش که این از کارهای مهمّ است!»
قرآن کریم در
آیه ۳۵
سوره فاطر می‌فرماید: عزّت انسان، با انتخاب و
اراده خودش است؛
«مَنْ کَانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً اِلَیْهِ...؛
کسی که خواهان
عزت است (باید از خدا بخواهد چرا که) تمام عزّت برای خداست.»
امام علی (علیه‌السّلام) درباره اراده و تصمیم می‌فرماید:
«مِنَ الْحَزْمِ الْعَزْم؛
اراده و تصمیم قوی، از دوراندیشی است.»
«اللَّهْوُ یُفْسِدُ عَزَائِمَ الْجِدِّ؛
کارهای
لهو و بیهوده، تصمیمات جدی را تباه می‌سازد.»
«اِذَا اقْتَرَنَ الْعَزْمُ بِالْجَزْمِ کَمَلَتِ السَّعَادَة؛
هر گاه اراده با دوراندیشی توام گردد،
سعادت و نیکبختی کامل شود.»
«ضَادُّوا التَّوَانِیَ بِالْعَزْمِ؛
با
عزم و اراده به
جنگ سستی و بی‌حالی بروید.»
«مَنْ سَاءَ عَزْمُهُ رَجَعَ عَلَیْهِ سَهْمُه؛
کسی که عزم و اراده‌اش بد باشد تیر (خلافش) به خودش باز گردد.»
در روایتی از آن‌حضرت؛ «اَمَّا عَلَامَةُ الصَّابِرِ فَاَرْبَعَةٌ... وَ الْعَزْمُ فِی اَعْمَالِ الْبِر؛
یکی از نشانه‌های
صبر و
شکیبایی ، تصمیم بر انجام کارهای نیک است.»
قرآن کریم داشتن انگیزه الهی را موجب
رستگاری انسان معرفی می‌نماید؛
«الَّذِینَ آمَنُوا وَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِاَمْوَالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِمْ اَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ اُولٰئِکَ هُمُ الْفَائِزُونَ؛
آنها که
ایمان آوردند، و هجرت کردند، و با اموال و جان‌هایشان در راه خدا
جهاد نمودند، مقامشان نزد خدا برتر است و آنها پیروز و رستگارند!»
قرآن کریم به رعایت انگیزه الهی در
انفاق توصیه می‌فرمایید؛
«یا اَیُّهَا الَّذینَ امَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالْاَذی کَالَّذی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْاخِرِ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَیْهِ تُرابٌ فَاَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْداً لا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ‌ءٍ مِمَّا کَسَبُوا وَاللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرینَ وَ مَثَلُ الَّذینَ یُنْفِقُونَ اَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبیتاً مِنْ اَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ اَصابَها وابِلٌ فاتَتْ اکُلَها ضِعْفَیْنِ فَانْ لَمْ یُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ؛
ای کسانی که
ایمان آورده‌اید،
صدقه‌های خود را با
منت و آزار، باطل مکنید، مانند کسی که مالش را برای خودنمایی به مردم، انفاق می‌کند و به خدا و روز بازپسین ایمان ندارد. پس مَثَلِ او همچون مَثَلِ سنگ خارایی است که بر روی آن، خاکی(نشسته) است، و رگباری به آن رسیده و آن (سنگ) را سخت و صاف بر جای نهاده است. آنان (
ریاکاران) نیز از آنچه به دست آورده‌اند، بهره‌ای نمی‌برند؛ و خداوند، گروه کافران را هدایت نمی‌کند. و مَثَل (صدقات) کسانی که اموال خویش را برای
طلب خشنودی خدا و استواری روحشان انفاق می‌کنند، همچون مَثَلِ باغی است که بر فراز پشته‌ای قرار دارد(که اگر) رگباری بر آن برسد، دو چندان محصول برآورد، و اگر رگباری هم بر آن نرسد، بارانِ ریزی (برای آن بس است)، و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست.»
در فرهنگ روایات به انگیزه و نیّت عمل بهای اصلی داده شده است. تا آن‌جا که
نیت مؤمن برای انجام کار خیر با ارزش‌تر از عمل او شمرده شده است: «نِیَّةُ الْمُؤْمِنِ خَیْرٌ مِنْ عَمَلِه».
از بسیاری کارهای انجام نشده، به خاطر انگیزه‌های مثبت
ستایش شده و از بسیاری کارهای انجام گرفته، به خاطر انگیزه‌های منفی انتقاد شده است.
اصولاً،
ماهیت هر عملی با توجه به نیّت و انگیزه‌ای که فرد در انجام آن داشته است، مشخص می‌شود. بر اساس نظام اخلاقی
اسلام ، صرف «
حسن فعلی»، یعنی خوب بودن کار، برای ارزش‌گذاری اخلاقی آن کافی نیست؛ بلکه «
حسن فاعلی»، یعنی نیّت خوب داشتن در انجام آن، نیز باید به آن ضمیمه شود.
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: «نیّت برتر از عمل است، آگاه باشید که نیت خودِ عمل است». سپس در تایید این سخن آیه‌ای از قرآن را ذکر کردند که می‌فرماید: «قُل کلٌّ یَعمَلُ علی شاکِلَتِهِ؛
بگو همگان بر اساس شاکله خود رفتار می‌کنند» و «شاکله» را به «نیت» تعریف کردند.
حضرت امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) در توضیح این حدیث که
نیت و انگیزه را عین عمل معرفی می‌کند، مبالغه‌آمیز دانستن این حدیث را نادرست شمرده و می‌گوید: «این، مبنی بر
مبالغه نیست، چنان‌چه بعضی احتمال داده‌اند، بلکه مبنی بر حقیقت است؛ زیرا نیّت، صورت کامله عمل و فصل محصِّل او است، و صحت و فساد و کمال و نقص اعمال به آن است. چنان‌چه عمل واحد به واسطه نیت، گاهی تعظیم و گاهی توهین است؛ و گاهی تام و گاهی ناقص است؛ و گاهی از سنخ
ملکوت اعلی و
صورت بهیه جمیله دارد و گاهی از
ملکوت اسفل و صورت موحشه مدهشه دارد. ظاهر
نماز علی بن ابی‌طالب(علیه‌السّلام) و نماز فلان
منافق در اجزاء و شرایط و صورت ظاهریِ عمل هیچ تفاوتی ندارد، لیکن آن یک با آن عمل معراج الی اللَّه کند و صورتش ملکوت اعلی است؛ و دیگری با آن عمل به
جهنم سقوط کند و صورتش ملکوت اسفل است و از شدت ظلمت شبیه ندارد».
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «اراده و انگیزه از نگاه قرآن و روایات»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۴/۱۰.
